KE SHAMI ? më pyeste nëna tek dera e kurtit, për çdo ditë, në mëngjes, para se të dilja në rrugë. Nuk kisha. Duke qenë pa shami, kthehesha dhe merrja një në dhomën time. Nuk kisha kurrë, sepse për çdo ditë, prisja këtë pyetje. Shamia ishte prova se nëna ime më mbronte në mëngjes. Pjesën tjetër të ditës, për çështjet e tjera, kullurdisesha vetë. Pyetja KE SHAMI ? ishte një fjalë e ngrohtë e thënë ndryshe. E drejtpërdrejtë, ajo do të kishte qenë bezdisëse, kjo nuk bëhej tek fshatarët. Dashuria ishte fshehur nën petkat e pyetjes. Ajo nuk mund të shprehej ndryshe veçse thatë, me një ton urdhëror, si gjestet e punës. Madje ishte befasia e zërit ajo që theksonte dashurinë. Për çdo mëngjes, tek dera, isha fillimisht pa shami, dhe prisja të kisha një të tillë për të dalë në rrugë ; ishte njëlloj sikur, falë shamisë, nëna ime të ishte e pranishme.
Dhe njëzet vjet më vonë, në qytet, isha që prej kohësh vetëm, përkthyese në një uzinë mekanike. Ngrihesha në pesë të mëngjesit dhe e merrja punën në gjashtë e gjysmë. Në pushimin e mesditës, dëgjoheshin kore punëtorësh. Kurse punëtorët e ulur në tavolinë, i kishin sytë të zbrazët si të aluminta, duart të latërzhyera në graso, dhe bukën të mbështjellë në letër gazete. Para se të hanin copën e tyre të sallamit, kruanin bojën e shtypshkronjës që kishte mbetur mbi të. Dy vjet rrodhën kështu, zvarrë-zvarrë.
Viti i tretë shënoi fundin e barazisë së ditëve. Në hapësirën e një jave, pashë të më vijë tre herë në zyrë, herët në mëngjes, një trupmadh i gjatë shpatullgjerë, me një vështrim blu përshkëndritës : një kolos i sigurimit.
Herën e parë, më shau duke ndenjur në këmbë dhe iku.
Herën e dytë, hoqi fëshfëshen, e vari në dorezën e raftit dhe u ul. Atë mëngjes, kisha sjell tulipanë nga shtëpia, dhe po i ndreqja në saksi. Ndërkohë që më vështronte, ai mburri përvojën time të veçantë në natyrën njerëzore. Kishte një zë të butë që m’u duk i dyshimtë. Ia ktheva mbrapsht komplimentin : merrja vesh në tulipanë, por jo në qenie njerëzore. Ma ktheu me një pamje tallëse se ai dinte më tepër mbi mua sesa unë mbi tulipanët. Dhe doli, fëshfëshen në lak të krahut.
Herën e tretë, ai u ul dhe unë ndenja në këmbë, ngaqë dosjen e vet e kishte vënë mbi karriken time. Nuk guxova ta zbres në tokë. Më quajti idiote të ngordhur, përtace, të përdalë, po aq të pistë sa një buçe rrugësh. E shtyu saksinë në buzë të tavolinës dhe, në mes, vuri një laps dhe një fije letre. Dhe ulëriti : shkruani ! Në këmbë, i diktuar nga ai, shkrova emrin, datëlindjen dhe adresën time. Pastaj : çfarëdo qoftë shkalla e afërsisë apo e lidhjeve të gjakut, unë nuk do t’i them askujt se… dhe ja fjala e frikshme rumune : colaborez, se unë bashkëpunoj. Këtë fjalë, nuk e shkrova. Ula lapsin, vajta tek dritarja dhe vështrova jashtë rrugën e pluhurt. Nuk ishte e asfaltuar, kishte gropa dhe shtëpi të shtrembëra. Kjo rrugicë e zvetënuar quhej ende Strada Gloriei, rrugë e Lavdisë. Një mace ishte ngjitur mbi një man të zhveshur, në rrugën e Lavdisë. Ishte macja e uzinës, ajo me vesh të grisur. Përsipër saj, një diell mëngjesor, si një daulle e verdhë. Ia bëra : n–am caracterul. Nuk është ky karakteri im. Këtë ia thashë rrugës, jashtë. Fjala “karakter” e acaroi sigurimsin. E grisi fletën dhe i hodhi copat përtokë. Por duke menduar se do të duhej t’ia paraqiste eprorit të vet këtë orvatje rekrutimi, u ul dhe i mblodhi të gjitha copat, duke i rrasur në dosje. Pastaj lëshoi një psherëtimë të gjatë dhe, krejt i shprishur në fytyrë, e flaku saksinë e tulipanëve për muri : saksia u thye, dhe u dëgjua një si kërcëllim dhëmbësh në fluturim. Dosjen nën krah, mërmëriti : do të pendohesh për këtë, do të të marrë lumi. Thashë me vete : po të nënshkruaj, nuk do të mund të jetoj më me veten time, pra do të jetë njëlloj. Kështu që më mirë më hidhni ju në lumë. Dera e zyrës, duke qenë tashmë e hapur, ai kishte dalë. Jashtë, në Strada Gloriei, macja e uzinës kishte kërcyer nga pema mbi çatinë e shtëpisë. Një degë luhatej si një trampolinë.
Të nesërmen, filluan kokëçarjet. Donin që ta braktisja përfundimisht uzinën. Për çdo mëngjes në orën gjashtë e gjysmë, duhet të paraqitesha tek drejtori. Dhe gjithmonë, në zyrën e tij gjeja kryetarin e bashkimeve profesionale dhe sekretarin e Partisë. Njëlloj si nëna ime me pyetjen e saj të dikurshme ke shami ?, drejtori më pyeste çdo mëngjes : ke gjetur ndonjë punë të re ? I përgjigjesha njëlloj : nuk kam kërkuar, ndihem mirë këtu, do të doja të rri deri në pension.
Një mëngjes, kur mbërrita, gjeta fjalorët e mi të trashë përtokë në koridor, përpara derës së zyrës. E hapa, tani ishte një inxhinier aty brenda. Më tha : këtu trokitet para se të hyhet. Këtu jam unë tani, ti s’ke punë. Nuk mund të kthehesha në shtëpi : nuk iu duhej dhënë asnjë shkas, do të më kishin pushuar nga puna për mungesa të paarsyeshme. Nuk kisha më zyrë, por duhej me çdo kusht që të vija të punoja normalisht, për çdo ditë, dhe s’bëhej fjalë ndryshe.
Në fillim, shoqja ime më liroi një cep të zyrës së vet – i tregoja gjithçka asaj, kur ktheheshim në shtëpi nga Strada Gloriei e qelbur. Deri në mëngjesin kur, e ngulur në hyrje të uzinës, ajo më tha : nuk kam të drejtë të të lë të hysh. Të gjithë thonë se je një hafije. Tani e tutje, kokëçarjet vinin nga poshtë, ishin thashethemet që qarkullonin mes kolegëve. Dhe kjo, kjo është më e keqja. Mund të mbrohemi përballë sulmeve, por përballë shpifjeve, jemi të pafuqishëm. Ditë për ditë, në llogaritë e mia, nuk i jepja shumë gjasa vetes. Por tinëzisë, nuk i dilja dot në fund. Llogaritë e mia nuk e bënin të durueshme. Nëse s’mund të mbroheni, shpifja ju baltos dhe ju zë frymën. Në mendjen e kolegëve të mi, isha pikërisht ajo çfarë nuk kisha pranuar të jem. Po t’i kisha spiunuar, do të kishin pasur një besim të verbër tek unë. Në thelb, ata më ndëshkonin që i kisha kursyer.
Meqë nuk duhej sidomos të mungoja, edhe pse nuk kisha më zyrë dhe që shoqja ime nuk më pranonte më në të sajën, sillesha nëpër shkallë pa ditur ç’të bëj. Ngjisja dhe zbrisja shkallët. Dhe befas, u bëra sërish fëmija e nënës sime, sepse KISHA NJE SHAMI. E shtrova mbi një shkallë ndërmjet katit të parë dhe të dytë, e lëmova siç duhet, dhe u ula mbi të. Fjalorët e mi të trashë mbi gjunjë, zura të përkthej përshkrimet e makinerive hidraulike. Kisha mendjen e shkallares[1], dhe një shami për zyrë. Në orën e drekës, shoqja ime vinte të ulej bri meje. Hanim bashkë, siç kishim bërë në zyrën e saj, dhe më përpara në zyrën time. Që nga altoparlantët e kurtit, koret e punëtorëve këndonin si gjithmonë lumturinë e popullit. Pa e ndalur të ngrënit, shoqja ime qante mbi fatin tim, në dallim nga unë. Mua më duhej të mbahesha e fortë për një kohë të gjatë. Ca javë të pambarueshme, deri në pushimin nga puna.
Duke pasur mendjen e SHKALLARES, e kërkova këtë fjalë në fjalor, për të ditur për çka bëhej fjalë : shkalla e parë quhet e NISJES, ajo e majës është shkalla e KATIT. Pjesa horizontale mbi të cilën vëmë këmbën quhet PREHER, dhe bordura e dalë e çdo shkalle është HUNDA. QAFA është ana e vogël e çdo shkalle, nga ana e parmakut. Falë detaleve të makinerive-pajisje hidraulike të lyera në graso, unë njihja tashmë termat e bukur që janë BISHT DALLENDYSHE, QAFE MJELLME ; mbi një torno, ishte VIDA-MEME që mbështeste vidat. Dhe isha po aq e magjesur nga bukuria e gjuhës teknike, nga emrat poetikë që përshkruanin pjesët e shkallares. HUNDA, QAFA : për rrjedhojë, shkallarja kishte një fytyrë. Çfarë e shtyn pra qenien njerëzore që ta fusë fytyrën e vet edhe në sendet që zënë vend, qofshin prej druri, guri, betoni apo hekuri, dhe t’i japin një vegle të pafrymë emrin e mishit të vet, ta personifikojnë atë duke parë aty pjesët e trupit ? Specialistët e një teknike, a kanë ata nevojë për këtë dashuri të fshehur që ta kthejnë të durueshme një punë të lodhshme ? Mos vallë çdo punë, në çfarëdo zanati, i bindet të njëjtit parim siç pyetja e nënës sime mbi shaminë ?
Kur isha e vogël, në shtëpi, kishte një sirtar shamiash me dy rreshta ku secili përmbante tre stiva :
Në të majtë, shamitë e burrave, për tim atë dhe gjyshin.
Në të djathtë, shamitë e grave, për nënën dhe gjyshen.
Në mes, shamitë e fëmijëve, për mua.
Ky sirtar ishte portreti ynë i familjes, në format shami xhepi. Shamitë e burrave, më të mëdha, kishin anash viza të kafta, ngjyrë hiri apo vishnje. Ato të grave ishin më të vogla, me një bordurë të kaltër, të kuqe ose të gjelbër. Ende më të vogla dhe pa bordurë, ato të fëmijëve formonin një katror të bardhë të qëndisur me lule ose kafshë. Në secilën kategori të shamiave, kishte ato të përditshmet, përpara, dhe ato të së dielës, në fund. Të dielën, shamia duhet të shkonte me rrobat, edhe pse nuk e shihte askush.
Në shtëpi, shamia peshonte më shumë se gjithçka, madje dhe më shumë se ne. Ajo kishte një dobi universale në rast rrufe, rrjedhje gjaku nga hundët, gërvishtje dore, bërryli apo gjuri, shërbente për të fshirë lotët ose, nëse e kafshonim, për t’i mbajtur ato. Kundër migrenës, vendosnim mbi ballë një shami të lagur me ujë të ftohtë. E lidhur në katër cepat, ajo mbronte kokën nga vapa apo shiu. Për të mos harruar diçka, bënim një nyje si shenjë kujtese. Për të mbartur një çantë të rëndë, mbështillnim shaminë rreth dorës. Atë e tundnim në shenjë lamtumire, kur nisej treni. Dhe meqë “tren” thuhet TREN në rumanisht, dhe meqë fjala “lot” thuhet TRÄN në dialektin e Banatit, kërcëllimi i rrotave mbi shina më ka kujtuar gjithmonë lotët. Në fshatin tim, kur dikush vdiste në shtëpi, i lidhnin menjëherë një shami rreth mjekrës për t’ia mbajtur gojën mbyllur deri në ngrirjen e kufomës. Dhe nëse dikush, i dalë jashtë, binte përmbys në cepin e rrugës, gjendej gjithmonë një kalimtar për t’ia mbuluar fytyrën me shami – aty, shamia ishte prehja e parë e të vdekurit.
Në verë, ditët e zagushisë, prindërit i dërgonin fëmijët e tyre tek varrezat, për të ujitur lulet, në të rënë të natës. Nga dy apo nga tre, ne shkonim varr më varr, duke ujitur shpejt. Pastaj, të mbledhur mirë përkundër njëri-tjetrit mbi shkallët e kishëzës, ne vështronim fjollat e avullit që ngjiteshin nga shumica e varreve. Ato fluturonin ca kohë në ajrin e zi dhe zhdukeshin. Për ne, këto fjolla ishin shpirtrat e të vdekurve : silueta kafshësh, syzesh, faqoresh dhe tasash, dorezash dhe çorapesh. Dhe andej-këndej, një shami e bardhë me bordurën e zezë të natës.
Më vonë, pata ca biseda me Oskar Pastior, ndërsa punoja për librin tim mbi internimin e tij në një kamp sovjetik pune, dhe ai më tregoi se një nënë plakë ruse i kishte dhënë një shami të hollë lini. Mbase do të keni fat të dy, ti dhe biri im, dhe mbase do të ktheheni së shpejti në shtëpi, kishte thënë Rusja. I biri kishte moshën e Oskar Pastiorit dhe ishte po aq larg nga shtëpia e tij, por në një drejtim tjetër, sipas saj, në një batalion burgu. Duke lypur gjysmë i vdekur nga uria, Oskar Pastiori kishte trokitur në derën e saj ; donte të këmbente një topth qymyri me pak ushqim. Ajo e la të hyjë, i dha një supë të ngrohtë, dhe meqë atij i pikonte hunda në pjatë, i dha këtë shami të bardhë lini e cila nuk kishte shërbyer kurrë. Me anët e saj të punuara me azhur, shkopthat dhe trëndafilkat e qëndisura aq imët, me pe të mëndafshtë, kjo shami kishte një bukuri e cila e përqafoi lypësin, por edhe e lëndoi. Ky send i dykuptimtë ishte, nga njëra anë, një prehje dhe ngushëllim prej lini, dhe nga ana tjetër, një vizore me shkoptha të mëndafshtë, si viza të vogla të bardha mbi shkallëzimin e rrëgjimit të tij[2]. Për këtë grua, Pastiori vetë ishte një qenie e dykuptimtë, ndërmjet lypësit të shkëputur nga bota dhe fëmijës së humbur në botë. Personazh i dyfishtë, ai qe i mbushur plot dhe i tejkaluar nga gjesti i një gruaje e cila, ajo vetë, ishte në sytë e tij dy vetë njëherësh : një e huaj dhe një nënë me përkujdesje të buta e cila pyeste KE SHAMI ?
Qëkur e njoh këtë histori, kam dhe unë një pyetje : fjalia KE SHAMI, a është ajo universalisht e vlefshme, a shtrihet mbi gjysmën e botës, në vezullimin e dëborës, nga ngricat deri në shkrirje ? A i kapërcen ajo të gjithë kufinjtë, ndërmjet maleve dhe stepave, për të hyrë në një perandori të pamasë të mbjellë me kampe dënimi dhe kampe pune ? A mbetet e pavdekshme kjo fjali, pavarësisht çekiçit dhe drapërit, apo dhe të gjithë kampeve të riedukimit nën Stalinin ?
Më kot di të flas rumanisht që prej gjithmonë, vetëm duke biseduar me Oskar Pastiorin jam vetëdijsuar, për herë të parë, se “shami” thuhet në rumanisht BATISTA. Përsëri ky sensualitet i gjuhës rumune e cila, me një thjeshtësi absolute, i dërgon fjalët e saj në zemër të gjërave. Lënda nuk bën dredha, ajo përshkruhet si një shami tashmë e prodhuar, BATISTA, gati të besosh se të gjithë shamitë e botës janë gjithmonë prej lini…
Oskar Pastiori e ka ruajtur në boçen e tij të plaçkave këtë relike nga një nënë e dyfishtë e cila ka një djalë të dyfishtë, dhe e ka sjellë me vete në shtëpi, pas pesë vitesh të kaluara në kamp. Përse ? Shamia e tij e bardhë ishte shpresa dhe frika. Të braktisësh shpresën apo frikën, kjo është të vdesësh.
Pas kësaj bisede mbi shaminë e linit, bëra për Oskar Pastiorin një ngjitje germash mbi një kartë të bardhë, deri natën vonë.
Këtu kërcejnë pika, thotë Bea
ti hyn në një gotë me fron me qumësht
të linjta të bardha kazan zinku të ndryshkur
përkundër pagesës pajtohen
pothuaj të gjitha lëndët
shiko këtu
jam udha në tren dhe
qershia në mbajtësen e sapunit
mos iu fol kurrë të huajve as
për centralin
Një javë më pas, kur kam vajtur ta takoj për t’ia dhuruar ngjitjen, më ka thënë : duhet të shtosh : PER OSKARIN. I jam përgjigjur : ajo çfarë të jap unë, është e jotja, ti e di mirë këtë. Dhe ai ka thënë : duhet ta vësh sipër, unë e di por mbase karta nuk e di. E kam risjellë në shtëpi dhe kam shtuar : PER OSKARIN. Ia kam dhënë sërish një javë më pas, njëlloj sikur, e mbërritur tek dera pa shami, isha kthyer të kërkoj një.
Dhe është përsëri me një shami që mbyllet një tjetër histori.
I biri i gjyshërve të mi quhej Matz. Në vitet tridhjetë, atë e dërguan në kurs, në Timishoara, ku të mësonte që të rimerrte në dorë dyqanin familjar në të cilin shiteshin gjithashtu dhe farëra. Në shkollë, kishte profesorë të ardhur nga Rajhu gjerman, nazistë të vërtetë. Ky kurs e ka bërë Matzin një tregtar të dobët dhe sidomos një nazist, përmes një shpëlarje truri të planifikuar. Gjak i frekët për nazizmin, në mbarim të kursit, Matzi ishte bërë një fanatik. Lehte parulla antisemite, me fytyrën gati njëlloj sikur s’ishte aty, si një i shkundur nga trutë. Gjyshi im e ka thirrur në vete disa herë, duke i rikujtuar se pasuria e tij vinte nga hua të dhëna nga disa miq çifutë që bënin tregti. Madje i ka ndodhur ta qëllojë me shuplakë të birin që nuk donte të merrte vesh. Matzi kishte dalë nga binarët : bënte si ideolog fshati dhe martirizonte përtacët e moshës së tij që nuk donin të shkonin në front. Kishte një punë zyre në ushtrinë rumune. Por duke e braktisur teorinë për t’u hedhur në praktikë, ai u fut si vullnetar në SS ; donte të luftonte në front. Ca muaj më pas, u rikthye në shtëpi për t’u martuar. I cakitur nga krimet e para në front, ai përdori një formulë magjike që i ecte, me qëllim që t’i shpëtonte luftës për ca ditë. Kjo formulë ishte leja për martesë.
Në fund fare të një sirtari, gjyshja ime kishte dy foto të të birit Matz, një foto martese dhe një foto vdekjeje. Në foton e martesës, një nuse e veshur në të bardha, e ngrysur dhe e hollë, një pëllëmbë më e gjatë se ai, një madonë prej allçiu që mban mbi kokë një kurorë lulesh dylli si të zbardhura nga dëbora. Përbri saj, Matzi në uniformë naziste. Një ushtar, dhe jo një dhëndërr. Himeni dhe himni ndaj atdheut të një ushtari të fundit. Ende s’kishte vajtur mirë në front dhe erdhi fotoja e dytë, ajo e vdekjes, që tregonte një ushtar, të fundit ndër të fundit, të bërë fërtele nga një minë. Kjo foto ka madhësinë e një dore : një fushë e zezë me, në mes, një çarçaf të bardhë, dhe poshtë, një grumbull njeriu ngjyrë gri. Mbi sfondin e zi, ky çarçaf i bardhë ka madhësinë e një shamie fëmijësh me, në mesin e katrorit të bardhë, një vizatim të çuditshëm. Për gjyshen time, kjo foto ishte ende ajo e një dyzimi : mbi shaminë e bardhë, kishte një nazist të vdekur, dhe në kujtesën e saj, i biri i gjallë. Me kalimin e viteve, ajo e ka ruajtur këtë portret të dyfishtë në librin e saj të meshës. Ajo lutej për çdo ditë, dhe lutjet e saj duhet të ishin të dykuptimta, edhe ato. Duhet besuar se, duke ndjekur të çarën ndërmjet një djali të dashur dhe nazistit të tërbuar që ishte bërë, këtu lutje i kërkonin Perëndisë që të kryente të njëjtën shmangie, ta donte këtë djalë dhe ta falte nazistin.
Gjyshi im kishte qenë ushtar gjatë Luftës së Parë botërore. E dinte për çka fliste, kur përsëriste hidhur, në lidhje me të birin Matz : po, po, sapo të tundet flamuri, truri merr arratinë dhe hidhet në trompetë. Ky paralajmërim synonte gjithashtu diktaturën në të cilën jam rritur unë pastaj. Përfitues, të mëdhenj e të vegjël, i shihnim për çdo ditë me trurin e tyre që vraponte pas trompetës. E që unë, vendosa të mos i fryj.
Më detyruan sidoqoftë, kur isha e vogël, të luaja në fizarmonikë, sepse në shtëpi kishim fizarmonikën e kuqe të Matzit, ushtarit të ndjerë. Meqë rripat ishin tepër të gjatë për mua, mësuesi im i fizarmonikës m’i lidhte në shpinë me një shami, që të mos rrëshqisnin nga supet.
Kjo është sa për të thënë që edhe sendet më të vogla, një trompetë, një fizarmonikë apo një shami, rilidhin atë çka jeta ka më të shpërndarë : sendet përshkruajnë rrathë dhe, deri në shmangiet e tyre, kanë prirje të pajtohen me përsëritjen, me rrethin vicioz. Këtë mund ta besojmë, por jo ta themi. Dhe ajo çka është e pamundur të thuhet, mund të shkruhet, sepse shkrimi është një veprim i heshtur, një punë që niset nga koka për të vajtur tek dora, duke i rënë mënjanë gojës. Nën diktaturë, kam folur shumë, sidomos ngaqë kisha vendosur të mos i bija trompetës. Fjalët e mia kanë pasur pothuaj gjithmonë pasoja të padurueshme. Por shkrimi ka filluar nga heshtja, në atë shkallare uzine ku, e dalë mënjanë, më është dashur të nxjerr nga vetja më shumë sesa më lejonte fjala. Fjala nuk mund ta shprehte më atë çka ndodhte. Ajo bënte më e shumta shtesa dytësore, pa u ndalur në rëndësinë e ngjarjeve. Këtë të fundit, nuk kisha mundësi tjetër veçse ta emërtoja, germë për germë, në heshtje në kokën time, në rrethin vicioz të fjalëve, ndërsa shkruaja. Përballë frikës së vdekjes, kundërveprimi im qe një etje për të jetuar. Një etje për fjalë. Vetëm vorbulla e fjalëve ia arrinte të shprehte gjendjen time. Ajo germëzonte atë çka goja nuk do të kishte mundur ta thotë. Në rrethin vicioz të fjalëve, e shpoja të jetuarën derisa të shfaqej një gjë që nuk e kisha njohur në atë formë. Paralel me realitetin, loja memece e fjalëve hyn në veprim. Larg së respektuari përmasat e mirëfillta, ajo zvogëlon thelbësoren dhe zmadhon anësoren. Rrethi vicioz i fjalëve fluturon gjithandej, ai i mëson të jetuarës një lloj logjike të harlisur. Loja memece e fjalëve është njëherësh e tërbuar dhe e ankthshme, dhe po aq e pangopur sa dhe e velur. Tema e diktaturës hyn në lojë në kokë të vet, sepse ne nuk do të jemi më kurrë të sigurtë : të gjithë kanë qenë zhveshur nga siguria, plotësisht ose pothuaj. Kjo tematikë është e pranishme në mënyrë të fshehtë, por janë fjalët ato që të pushtojnë. Dhe ato e shpien temën ku t’iu teket. Asgjë nuk shkon më si duhet dhe gjithçka është e vërtetë.
Në shkallaren time, isha po aq e vetmuar sa në kohën kur ruaja lopët në luginë. Haja gjethe dhe lule për të qenë njëlloj me to, sepse ato e dinin si jetohet dhe unë nuk e dija. I thërrisja lulet nga emri. Emri lulegomari e qumësht duhet të përshkruante atë bimën gjembaçe me kërcenj plot me qumësht, vetëm se bima nuk i përgjigjej emrit lulegomari e qumësht. E provova sërish me emra të sajuar, BRINJEGJEMBAÇE, QAFEGJILPERE, duke mos përfshirë aty as qumësht, as lulegomari. Në këtë dredhi emrash të rremë të bimës së vërtetë, hendeku mes meje dhe bimës më nxirrte në një humnerë përpirëse, turpi që po flisja me veten dhe jo me bimën. Por ky turp më bënte mirë. E ruajtur nga tingujt e fjalëve, unë ruaja lopët.
Çdo fjalë në fytyrën tuaj
di gjatë mbi rrethin vicioz
dhe nuk e thotë këtë
Tingulli i fjalëve e di se ai duhet të mashtrojë, sepse sendet mashtrojnë mbi lëndën e tyre, ndjenjat mbi gjestet e tyre. Në pikëprerjen drejt së cilës shkojnë mashtrimi i lëndëve dhe ai i gjesteve vjen të struket tingulli me të vërtetën e tij të sajuar. Në shkrim, nuk mund të bëhet fjalë për besim, por më tepër për një mashtrim të ndershëm.
Në uzinë, kur unë isha ajo e mbushura përplot që nuk nxjerr zë, me një shami të vetme për zyrë, kam gjetur gjithashtu në fjalor fjalën e bukur PERSHKALLEZIM. Ajo nënkupton se interesat e një huaje rriten me shkallë, duke u ngjitur në shkallë. Këto interesa rritëse janë për njërin derdhje parash, dhe për tjetrin hyrje parash. Në shkrim, janë të dyja, ndërsa zhytem gjithnjë e më thellë në tekst. Sa më shumë që më zbraz shkrimi, aq më shumë i tregon ai të jetuarës çka nuk kishte në atë çka jetonim. Vetëm fjalët e zbulojnë këtë, duke qenë se ato nuk e dinin më përpara. Dhe vetëm kur e kapin në befasi të jetuarën, është kjo që ato e pasqyrojnë më mirë. Fjalët bëhen aq bindëse saqë e jetuara duhet të qepet pas tyre për të mos u shpërbërë.
Për mendimin tim, sendet nuk e njohin lëndën e tyre, dhe gjestet nuk i dinë ndjenjat e tyre, ashtu si fjalët nuk e dinë gojën e cila i flet. Por për t’u bindur për ekzistencën tonë, ne kemi nevojë për sende, gjeste dhe fjalë. Sido që të jetë, sa më shumë fjalë të marrim, aq më të lirë jemi. Kur na e kanë kyçur gojën, ne mundohemi ta pohojmë vetveten nëpërmjet gjesteve, madje sendeve. Më të vështira për t’u interpretuar, ata marrin ca kohë për t’u kthyer në të dyshimtë. Ata na ndihmojnë ta kthejmë poshtërimin në një dinjitet i cili, për njëfarë kohe, nuk ka asgjë të dyshimtë.
Pak përpara se të mërgoja nga Rumania, polici i fshatit ka ardhur të arrestojë nënën time, në mëngjes herët. E mbërritur tek dera e kurtit, ja që ajo kujtohet : KE SHAMI ? Nuk kishte me vete. Më kot polici dukej i paduruar, ajo është kthyer të kërkojë një shami. Me të mbërritur në degën e brendshme, polici ka sharë e bërtitur, por nëna nuk dinte aq mirë rumanisht që t’i kuptonte të gjitha. Ai ka dalë nga zyra duke e mbyllur derën me çelës, nga jashtë. Nëna ka qëndruar aty e mbyllur gjithë ditën : orët e para, ajo i ka kaluar duke qarë, e ulur në vendin e policit, pastaj ka bërë ecejake, dhe ka filluar të fshijë pluhurat e mobiljeve me shaminë e qullur në lot. Pastaj ka marrë një kovë ujë në një cep, një leckë të varur në një gozhdë, dhe ka larë dyshemenë. Ndërsa e dëgjoja duke më treguar, më ka zënë tmerri : si kështu, ke pastruar zyrën e atij tipit ? Ajo është përgjigjur, aspak e bezdisur : duhet të merresha me diçka, për të kaluar kohën. Dhe pastaj, ishte kaq pis aty brenda… Për fat të mirë kisha marrë me vete një shami të madhe burrash!
Në atë çast, kam kuptuar se ky poshtërim shtesë, por i qëllimshëm, i kishte mundësuar nënës time ruajtjen e dinjitetit gjatë kohës së arrestimit. Në njërën prej ngjitjeve të mia, kam kërkuar ca fjalë për ta sjellë këtë :
Mendoja për trëndafilin e fuqishëm të zemrës
për shpirtin e pafrytshëm si një kulluese
por pronari pyeti:
kush do të fitojë
unë thashë: të shpëtosh lëkurën
ai bërtiti: lëkura s’është
tjetër veç një njollë shamie e fyer
pa gjykim
Për ata që diktatura i zhvesh nga dinjiteti i tyre për çdo ditë, deri sot, unë do të doja të them, qoftë dhe një fjali të vetme që përmban fjalën “shami”. T’i pyes thjesht: KENI NJE SHAMI?
Ka mundësi që kjo pyetje, në çdo kohë, të mos ketë asnjë lidhje me shaminë, por me vetminë e mprehtë të qenies njerëzore…
_________________________________________________________________
[1] Mendja e shkallares : kjo është një shprehje frënge (e huazuar dhe në gjermanisht, nga ku e përdor Müller) e cila nënkupton dikë që rri e mendohet me vete për çka do të ishte dashur të thotë, pasi është ndarë nga bashkëbiseduesit. Këtu ka kuptimin e asaj që është lënduar dhe ska mundësi të thotë asnjë fjalë, dhe rri pastaj tek shkallarja duke u grindur me veten. Ky përkthim (mendja e shkallares) është ruajtur kështu për arsye të lojës së fjalëve që bën Müller. Ndryshe nuk do të kishim mundur të dalim tek fjala që ajo do ta kërkojë në fjalor : shkallare. (Shënim i përkthyesit)
[2] Kjo fjali meriton një sqarim mëse të nevojshëm : bëhet fjalë për një lloj qëndisje, sidomos tek shamitë e dorës, e cila në gjuhën e qëndistarisë quhet “e punuar me azhur” (nga frëngjishtja ajour). Në këtë qëndisje, në katër anët e shamisë, bëhet një lloj punimi ku fijet e cohës, të ruajtura vetëm në një njërin krah (në atë pingul me bordurën) kapen ndërmjet tyre, në një sasi të përcaktuar, me një pe të mëndafshtë. Këto “shkoptha” që formohen, lënë të çara ndërmjet tyre, duke formuar kështu një lloj shkallëzimi, nga ku Müller bën lidhjen, metaforikisht, me shkallët e rrëgjimit të tij, shkallët e zvenitjes së qenies së tij. Këto shkallë janë si të thuash masa e ditëve që, mbase, i kanë mbetur Pastiorit për të jetuar deri në fikje të plotë. (Shënim i përkthyesit)
Përktheu: Urim Nerguti
