Gruaja e vështroi me cepin e syrit baullen e zeze.
I shoqi po e shkarkonte nga samari i kalit. Baullja kishte një formë të paparë. Gjysma e saj vinte si e fryrë, kurse gjysma tjetër e shtypur. Sidoqoftë, ishte një send i çuditshëm. Nuk ishte i pari. Me kokën e tij, nuk pritej të qe as i fundit. Tre vjet të shkuara, ai kishte prurë një baulle tjetër allosoj. Kur e hapi, doli se brenda qe ajo vegla e mallkuar me tela, të cilën Katina nuk e quajti kurrë me emrin e vërtetë. I thoshte thjesht xingërmingër. I shoqi pandehte se emri i veglës nuk i hynte dot në tru dhe mundohej me durim që t’ia nguliste që të mos tregohej fare gdhe në sy të shokëve te tij, por ajo s’hante pyke. Xingërmingër bën, xingërmingër i them, thoshte me një kënaqësi kryeneçe, e nginjur në atë etjen e vet hakmarrëse për marrëzitë e të shoqit. Tutkuni! Pandehte se ajo nuk e mësonte dot emrin e thjeshtë benxho!
Tjetër xingërmingër na paske sjellë? – tha ajo dhe e skërfiti me majën e thoit veshjen e zeze të baulles.
Kjo quhet fizarmonikë, Katinë. Ose harmonikë, shtoi ai.
Derisa më thirri me emër, nuk ka sjellë gjë prej gjeje, mendoi gruaja. Pesëmbëdhjetë vjet martuar, ishin mjaft dhe tepronin për ta njohur.
Bën për të ngrënë apo për t’u veshur? – pyeti. Ahu! … tha burri dhe shkarkoi makinën qepëse. Porosinë time e solle?
Puna ka rënë. Shajakun e mbajnë vetëm në fshatrat e thella, aty ku bën ftohtë. Afër qytetit kanë hyrë gjërat e gatshme. Stofrat e holla dhe kadifeja.
Për xingramingra, puna s’paska rënë?
Ahu! … – tha ai për herë të dytë. Kjo do të thoshte se s’do t’i përgjigjej më. Le të bënte gër-mërr sa të donte. Me veten do ta bënte.
Në mesditë erdhën vajzat nga shkolla. Iu hodhën në qafë. Ai ua mbushi grushtet me sheqerka. Ato ishin turli lloj. Gruaja e dinte se vajzat do të gënjeheshin tërë pasditen me letrat e tyre shumëngjyrëshe.
Për drekë, ajo gatoi një bacor misri me hithra. Vajzat, e madhja dymbëdhjetë dhe e vogla tetë vjeç, thanë njëra pas tjetrës, se babait do t’i shijonte më shumë një lakror me dy petë, pjekur në saç, por e ëma ua preu shkurt. Edhe bacori në saç do të piqet, u shkreh ajo.
Ai tha se ndihej i lodhur. Do t’i vinte tagji kalit dhe do të merrte një sy gjumë.
Të tjera zakone paskemi nxënë, – tha gruaja dhe mblodhi thërrimet. Ishin bërë goxha. Misri qe bluar ashpër.
Erdhën katër veta ta takonin. Ata të përhershmit, shokët e xingërmingrës. Dëgjuam se Vankoja u kthye, thanë ata. U kthye, po është shtrirë se ish i lodhur nga rruga, tha vajza e madhe. Gruaja që quhej Katinë, tha se ja, tani do ta zgjonte, por ata kundërshtuan. Nuk donin t’ia prishnin gjumin. Është i lodhur, tërë ajo rrugë, thanë edhe ata.
S’ka hije të të vijnë mysafirë dhe ti t’ia këputësh gjumit për shtatë palë qejfe, – nguli këmbë gruaja në zellin e saj për ta zgjuar.
Ne jemi shokë, s’jemi mysafirë, – tha njeri prej tyre dhe nxituan të iknin para se gruaja, që quhej Katinë, të merrte shkallët sipër për në dhomën e gjumit.
Pastaj ra nata. Ajo ra në shtroja. Çarçafët ishin të llazhdyer nga një si vesë që s’dihej si hynte aty brenda. Uli fitilin e llambës. Nëpër dhomë zunë të harbonin hijet. Forma të frikshme. Kishin kaluar nëntëdhjetë net, qëkurse ajo flinte me ato hije.
Ne korridor u ndjenë hapat e tij të lehtë. Kërciti dera e ballkonit. Ç’kërkonte në ballkon? Tani ai duhej të vinte. Të vinte.
Gruaja ndjeu ta mbështillte një tis i errët pendimi.
Mos vallë e kishte hak atë vonim?
Ballkoni hapej ndaj korijes së lisave. Koria ishte rralluar. Ditën shquhej tejpërtej. Natën drurët lëviznin, afroheshin. Në atë ngjeshje të ngrohtë, vetmia e lisave mërgonte për t’u zgjuar prapë, duke i hedhur larg, si të djeshmen. Në pritje të territ tjetër.
Ai u ul në fronin e vjetër. Froni ishte bërë prej një druri të fortë dhe lëshonte një erëmim të athët. Vuri harmonikën në krah. Nuk e hapi. Ndenji si i mpirë, në pritje që të shfaqej diçka. Mbante erë rrëshirë rrobulli … Donte të afrohej te parmaku, po froni qe i rëndë, mezi lëvizej. Krahët, këmbët dhe ndenjësja e tij, ishin gdhendur me sqepar. Të palëmuara prej zdrukthit, dukej se ato donin t’i mbanin përgjithmonë e t’ia kallëzonin kujtdo plagët e prerjes, që gjyshi i tij, usta Minashi, ia pat hapur drurit të rrobullit. Netëve, kur mblidheshin për këngë me ata shokë që iu binin instrumenteve, Koci thoshte: na i bëre bythët me kallo, o Vanko, nesër me natë do të vi t’i zdrugoj këto dhoga të nëmura. E dinte që nuk do ta lejonin. Kur vinte puna për këtë rrëmëtyrë te parehatshme, qe s’i hynte as krimbi as notia, Vankoja bëhej i pakuptueshëm. Besonte me gjithë mend se po të zdrugohej, rrobulli do ta mbyllte përbrenda erëmimin e tij ngacmues. As që i bëhej vonë nëse të tjerët nuk kishin flegra të holla, sa ta thithin e ta ndjenin atë erëmim.
Ndërsa ish harruar në ca mendime të tilla, të kota e të zbrazëta për njerëz të huaj, si çdo ravgim i shpirtit që është i huaj e i paarritshëm për tjetrin, mbi krehrin e majave të lisave, rrëshqiti hëna. Ishte një hënë e ngrënë, e turpshme, si një mëkatare e druajtur, që del për herë të parë pasi pandeh se gojët e liga nuk do ta përflasin më. Ashtu e pakët dhe e zbehtë, ajo riskë u shfaq më e hirshme e më tërheqëse sesa kuleçët e hënave te plota. Atij i vajti mendja t’i përqaste hënat e plota me ato gratë bullafiqe, faqet e të cilave pëlcasin nga shëndeti dhe iu përhi fytyra e Katinës mëngjeseve tek gogësinte për të nxjerrë gjumin e fundit.
Riska lozonjare e hënës doli nga dhembet e drurëve dhe u ngjit lart, në qiellin e pikëzuar me yje. Tani ajo u shfaq fare. Nazemadhe. Ndjellëse. E ndritshme, si e posa larë prej mëkatit.
Atij iu përhi vajza e taborit të ciganëve, ku e bleu harmonikën. Natën e fundit, pasi harmonika iku përfundimisht nga çadra e ciganëve, vajza me sy zhuritës, s’dihej sesi u përvodh e hyri në dhomën përdhese të shtëpisë së braktisur, ku ai kishte vendosur rrobaqepësinë e tij shëtitëse të shajakut. Ishte përgjumësh kur ndjeu afshin e saj të ngrohtë. Afshi iu ngjit pas kurmit, duke ia bërë gjakun valë. Ia ndezi dejet, tërë trupin. Vajza i pëshpëriti në vesh ca fjalë të papritura. Pse na i more harmonikën, o gaxho, dhe ia futi gishtat si kthetra nën kërthizë, nën llastikun e mbathjeve. Ia shtrëngoi sikur donte t’ia këpuste, me një inat përvëlues. Ai e mbështolli me krahë. Trupi i saj iu duk më i hajthem, sesa pandehte. O Zot, po sa vjet është, mendoi. Gjinjtë i kishte kryeneçë, krejt të pabindur për ndukjet e tij. Megjithatë ai e kuptoi menjëherë, se nuk ishte e virgjër. Nuk i kishte vajtur mendja asnjëherë, se ajo lulja e egër, qe shtirej e ndrojtur, kur ai vinte te çadrat e ciganëve, më e bukura në atë tufe zeshkanesh që, teksa bridhnin me thupra e kanistra, tundnin vithet nën fundet e gjera me ngjyra të ndezura, do t’i hynte ashtu marrëzisht në shtrat dhe do t’i jepej nëpër rënkime e klithma të egra që rrezik të zgjonin tërë taborin. Tërë ajo natë ishte aq trullosëse, sa të ikte mendja. Për fat të mirë, të nesërmen do të nisej. Ajo iku posa perëndoi hëna. Ishte një hënë e plotë, bullafiqe. Hëna ndriçoi gjatë sipër tyre, përgjuese dhe e pamëshirshme, sikur donte ta vinte në provë; sa herë do të mund të përndizej nga ledhat e kurbatkës.
Në mëngjes, kur vajti të jepte këstin e fundit të parave, vajza s’dukej gjëkundi, sikur ta kishte përpirë dheu.
Ta gëzosh harmonikën, gaxho. Është hallat i mirë. Edhe ti ke gishta të mirë, sikur të jesh nga xhinsi ynë, i tha cigani.
Për dy muaj, qyshkur rrobaqepësi shëtitës i shajakëve u shfaq te tabori dhe kërkoi t’i binte kitarës,(mbante iso të mirë firauni) cigani e kuptoi se ai ia vuri syrin harmonikës dhe mezi duronte që ta provonte. Në krye të javës kishte mësuar basët dhe tri melodi te lehta. Cigani nuk u çudit me lehtësinë me të cilën përparonte gaxhoi i çuditshëm. U çudit vetëm kur i tha se ai do t’ia merrte harmonikën. Domethënë do t’ia blinte sa t’i hapej goja. Po ke në qytet sa të duash, i tha cigani, i tjetërsuar fare nga shpirti prej xhambazi para këtij gaxhoi të krisur. Mua më ka hipur në kokë për këtë, i tha ai. Ky është mall që s’gjendet, e kam sjellë nga Molldova, i tha cigani. Edhe unë do ta paguaj si mall të sjellë nga Molldova. Po ku bije Molldova, u kujtua ta pyeste. Andej nga lind, gjer te veç ndizen njëzet hëna, tha cigani. Cigani i kërkoi ta mbante harmonikën, gjersa të ikte. Vankoja pranoi me zor, po si çdo tregtar i mirë, vuri edhe ai kushtin e tij. Do të vinte çdo mbrëmje kur tabori mblidhej rreth zjarrit dhe cigani do t’i mësonte melodi të reja. Qëkurse ranë në ujdi, ai ishte si ne ethe. Makina qepëse ngulte mbi shajak tegela të shtrembër. Ora e murit trokiste si bastun plaku. Muzgjet e mbrëmjes, përtonin ta thithnin dritën. Më në fund, atëherë kur i bëhej se pritja do t’ia thante durimin, ziente e përhapej një tis gushëpëllumbi, sikur shndritshin fijet e fundeve të gjera të kurbatkave. Fshatarët mbyllnin dhitë neper quare. Vankoja mezi i urdhëronte këmbët, që të mos vraponin. Përndryshe, do të përskuqej nga turpi, meqë fshatarëve do t’iu rrëshqiste mendja se ç’e ndillte vallë shajakxhiun te çadrat e ciganëve? Do t’iu rrëshqiste kjo mendje djallëzore dhe domosdo do të gjegjeshin se e ndillte ajo gjarpërushe syprush, e cila hidhte fall me penjtë e trikove të grave, ku zbulonte ca fatthëna çuçuritëse, të ndaluara për burrat. Dhe sado të betohej se ishin tingujt e harmonikës, që e thërrisnin, asnjeri nuk do ta besonte. Dhe atëherë, as ai vetë nuk do ta dinte të vërtetën ashtu si tani, aty në ballkon, kur nuk e dinte nëse ëndrrat po e braktisnin përgjithmonë dhe se përgjithmonë do të mbetej rob i zhgjëndrrës. Një burrë që ditën qep shajak dhe natën bie në shtrat me një grua që thellon dyshekun me tulet e brumta.
Vuri në krah rripat e harmonikës dhe mbylli sytë.
Nën kapakë, mbeti pak verdhërim hënor. Gishtat lodruan mbi gjithë tastierën, në kërkim të një melodie. Ishte melodia e fundit, që ia pat mësuar cigani, asaj nate kur u përndez prej flakës që iu vërsul nga zjarri i taborit. Tastot nuk i bindeshin, por valsi i rrinte në buzë dhe ai e dinte se do ta nënshtronte shpejt.
Cigani nuk ua dinte emrat melodive të tij. Bënte përjashtim vetëm fakstroti “Rozamunda” ku ai derdhte tërë mjeshtërinë. Kur mbaronte, ai e mbyllte harmonikën me një butësi prekëse, bridhte shikimin nga ana e lumit, thellësive të natës dhe thoshte me zë të mbytur: “Kjo ishte Rozemundu”. E përsëriste çdo nate duke e ndare emrin me dysh, me ngulm e me mall, sikur donte t’i bindte të gjithë, se dikur ia pat prekur telat e shpirtit një grua me emrin Roza, por ata s’kishin për ta ditur kurrë, nëse e kishte mundur dot apo jo.
Befas atij iu kujtua se nuk ia dinte emrin kurbatkës që një natë të tërë, teksa hëna s’donte të fshihej, e lajthiti me ledhat e saj. U pikëllua. Duhej ta kisha pyetur, tha me vete. Mbase e pagëzoja valsin me emrin e saj. Valsi i … Kush do ta dinte ç’thoshte ky emër? Pak këngë ka me emra femrash? Kënga e Qerimesë, kënga e … Jo, s’kam për ta mësuar kurrë, -tha me mërzi. Rëndoi mbi basët dhe mbajti ritmin e valsit. Melodia prapë s’donte t’i bindej. E ndiente se diku akordet minore i rrëshqisnin, melodia shprishej e ankohej brenda tij. Iu kthye disa herë nga fillimi, por ishte e kotë. Dikur mendoi se kjo përsëritje po bëhej e mërzitshme për ata që e dëgjonin. Nëse e dëgjonin … Sepse nata ishte shtyrë, jetën e sundonte gjumi.
Hëna po zbriste me shpejtësi, sikur ngutej të binte në humnerën e harrimit, aty ku nuk e kundronte më kurrkush. Duke u kredhur, ajo shfaqej e zhdukej nëpër krehrin e plepave të egër, që preknin qiellin si gishtat e një dore përdëllimtare.
E mbylli instrumentin e pabindur. E vuri mbi gjunjë. Mbështeti faqen aty ku fillonte harkimi i tastierës. Ndjeu një zbrazëti mpirëse. Ajo po ia thërrmonte shpirtin e po ia bënte pluhur. Diku thellë po i ngjizeshin ca dënesa pikëllimi. Përse errej e dorëzohej kaq papritur shpirti i njeriut? Atëherë iu kujtua se disa hapa me tutje, dikush e priste. E priste prej kohe, me atë zemërimin kryeneç që ia ftohte zemrën e ia zbrazte pelinin në gjuhë.
E kërkoi prapë melodinë e humbur, me një inat të beftë ndaj dobësisë që e lodhte dhe e gjeti diku nëpër tastot e zeza. Hëna ishte fundosur përfundimisht, për të marrë një udhë tjetër. Në atë udhë e nën atë hënë, tani flinte tabori i ciganëve. E hapi kacekun e harmonikës deri në fund. Melodia erdh e u bashkua me atë që këndonte brenda tij. Valsi u derdh nëpër natë, i lehtë si një pëllumb që furfuron krahët para se të ulet mbi pullazin e strehës së tij. Ky ishte valsi i hënës që ndizej e shuhej për t’u ndezur prapë dhe ai e dinte se këtej e tutje do ta luante çdo natë në ballkon, kurse të dielave nëpër ballot që bënte rinia në sallonin e madh të shkollës.
Ai donte t’iu dërgonte një natë të mirë gjithë atyre të pagjumëve që e patën dëgjuar. Njerëz, kafshë, shpezëri, të gjallë e të vdekur. Një natë të mirë gazmore, që të të bënte t’i luaje këmbët sipas një ritmi përndezës, që të shtrydhte vetvetiu gishtat e mpirë, për të harbuar pastaj nëpër shthurje epshesh. Si Rozamunda, s’mund të gjendej. Atij i shkrepi në mendje se kurtbatka duhej ta kishte emrin pikërisht Rozamunda. As që e vuri në dyshim më…
Nëpër drurët e kopshtit furshulloi era. Ndolli një shkulm prej saj, duke rrudhur flegrat si kalë i lodhur. Në dhomë e priste një duhmë tjetër. Ajri i ndenjur, trazohej me frymë gruaje. Ishte një erëmim i njohur, që të shtynte ndaj dritareve.
Ai eci drejt shtratit. Katina ishte shtrirë tërthor, me kokën kthyer nga muri. E preku lehtë në kofshën e zbuluar, por ajo nuk lëvizi. Hiqet e fjetur, tha me vete.
Katinë, shtyu pak më tej, – i foli.
E dinte që po llapte kot. Tani Katina donte të dëgjonte vetëm gjuhën e duarve. Futi duart nën jorgan. Këmisha prej linoje të ashpër i ishte ngritur mbi kërthizë. E rroku për beli, pa e pushtuar dot dhe më gjunjazi, u mundua ta lëvizte nga vendi. Të gjitha lëvizjet i bënte të pakujdesshme, të vrazhda. Ajo u kthye rrëmbimthi dhe e kapërtheu midis shalëve. E vuri nën vete. Ai pa sytë e saj që rrinin ngulur mbi fytyrën e tij. Nëpër hirësinë e gjysmëterrit, ato iu duken çuditërisht të mëdhenj, sikur donin ta përpinin.
-Kujt i këndove? – tha ajo.
-Nuk këndova, – tha ai.
-Ç’bëri! Këndoi xingërmingra për ty!
-As harmonika nuk këndoi. Është tjetër gjë.
-E kush na qenka?
-S’ta them dot. Kur ta kuptosh vetë …
-Posi! Gjëra të thella. Ama dhe fare kot ti nuk …
-S’ke tjetër ç’të bësh?
Ai kafshoi buzët. Ia shtrydhi gjinjtë qe e shtypnin.
-Kam! – tha dhe ktheu kokën që të mos ndiente duhmat e shfryrjeve.
Deri atë natë, kur ra një brymë e dendur si nuk mbahej mend, gjithë fshati priste orën kur Vankoja dilte në ballkon për t’i rënë harmonikës. E fillonte me “Rozamundën” që të lëvrinte gjakun dhe e mbyllte me Valsin e Hënës, që ishte si një ledhatim trishtues pas kënaqësive të një dehje pasioni.
Qëkurse vendosi ta blinte me çdo çmim harmonikën, ai e dinte se njerëzit jo vetëm do t’i dëgjonin me kërshëri meloditë e saj, po thellë vetes, brenda gjithë pritjeve të tjera të bukura siç janë: dalja e diellit pas një moti të zymtë dhe lindja e hënës pas muzgjeve të errëta, çasti i gjumit dhe ai i zgjimit, mbirja e farës dhe pjekja e frutave, tingujt e këmborëve e zileve të kopesë dhe cëritjes së qumështit në vedër, midis dhjetëra pritjeve që njerëzit i dëshirojnë e i gëzojnë pa i rrëfyer me fjalë, do të futeshin edhe meloditë e tij mbrëmësore. Nuk ishte nevoja t’ia shprehnin shokët e tij, ata që mblidheshin tani çdo mbrëmje, nga tre, nga katër, nga aq sa dërrasat e ballkonit zinin e kërcisnin. Ky ishte një ndryshim i rregullave të vjetra të jetës. Ai e dinte se ashtu siç është shkruar brenda natyrës së njeriut, ndryshimi do të pritej ose me krahëhapur ose me këmbët e para.
Ai nuk e shfaqte dëshpërimin që i ngjitej kur mendonte se njeriu i vetëm, që e priste me këmbët e para, ishte pikërisht gruaja e tij. Mossajdisja e shokëve edhe mund t’i falej e t’i harrohej, sepse qysh ditët e para, për të festuar harmonikën, rakia vajti përrua dhe damixhani i madh u kullua deri në fund. Ajo që nuk mund të kapërdihej dot ishte pyetja që e priste çdo natë në shtrat: “Kujt i këndove sonte?” Njëherë vendosi t’ia kthente me shaka dhe t’i thoshte: “Ty të këndova”, po këto lloj hokash ishin jashtë natyrës së saj, ndaj hoqi dorë. Sepse edhe ajo do t’ia hiqte atë botën tjetër, ku ai humbiste i tëri, atë botë që ishte e tij dhe e askujt tjetër.
Kur u ftoh moti dhe u vunë kazanët e rakisë, ai zuri të vinte me shokët e vet nëpër ato ngrehinat e vogla, që mbaheshin enkas për butet e për kazanët e rakisë. Kthehej vonë, gjysmë i dehur nga rakia e ngrohtë, që pikonte e para. Ballë kazani i thoshin në fshatin e tij. Ato net, Katina dukej më e zbutur. Nuk pyeste më. Kur binin në shtrat, përpiqej t’ia dëbonte gjumin. Ia shtrydhte deri në fund epshin prej të dehuri dhe përveç ngopjes së vonuar, ndiente edhe një kënaqësi të egër, teksa e shihte ashtu, të dërrmuar nga lodhja.
Po gjërat ndryshuan me të trokitur dimri. Kazanët u mbyllën, zamzanet u mbushën. Të rinjtë, djem e vajza të ngeshëm nga punërat e të mbyllur nga dëbora, zunë të mblidheshin shpesh e me shpesh nëpër shtëpitë e njeri-tjetrit. Përveç rakisë, që do s’do jepej me kursim për shkak të vajzave, piqnin gështenja, patate të vogla, zienin misra dhe ndonjë, që donte të dukej e t’ia bënte fora, nxirrte petulla me mjaltë apo hallvë të porsadjersitur, shenjë që tregonte se ishte goditur siç duhej. Në ato mbrëmje, “refene” i quanin, vallëzohej deri pas mesnate. Harmonika e tij ishte e domosdoshme. Ndonëse ishin edhe mandolinat e dy kitara, ato nuk e mbytnin dot zhurmën që bënin mbi dyshemetë përplasjet e thembrave, kukurisjet e vajzave dhe zërat e lartë të djemve, që herë pas here u shkrepej t’i shoqëronin meloditë me këngë. Dimrat e shkuar kishin qenë të shurdhër e vuvër. Harmonika e Vankos e kishte dëbuar heshtjen e dimrave, që binte flokë-flokë nga qielli.
Dita-ditës, kjo gjendje gazmore nisi t’i molepste edhe çiftet që e dinin se e kishin kapërcyer rininë, madje edhe ndonjë nga ata pleqtë qejflinj si Çomja i gjatë, të cilit i thoshin edhe holandezi e që dikur kishte bërë kurbet dhe e kërcente tangon më mirë se të gjithë. Dhomat e shtëpive nuk i nxinin më dhe refenetë u shpërngulën në sallonin e shkollës, ku secili merrte diçka me vete. Mollë, arra, lajthi, raki sa për të njomur fytin apo për të kënaqur të tjerët me zahiretë e qilarëve. Meqë salloni ishte i ftohtë, u sajuan për soba dy fuçi të mëdha metalike, ku brambullonte pa pushim zjarri i fortë i druve të kumbullës. Shpesh hidrocentrali i vogël bënte naze, sepse uji nuk i mbushte kadet, meqë jazi këputej. Asokohe, deri sa të ndizeshin fenerët, terri i papritur merrte një ngjyrim të çuditshëm bojë alle të errët, që vinte nga fuçitë dhe në ato çaste, çiftet që vallëzonin kridheshin në një si ëndërr që do të donin të mos mbaronte kurrë … Dëgjoheshin zëra që shanin ata që nguteshin ta dëbonin muzgun e kuqërremtë duke ndezur shkrepëse, çakmakë, qirinj. “Mos e ndiz, ta ndezsha në kishë”! Mirëpo, kjo s’kishte si të bëhej sepse në mes rrinte edhe xhelozia …
Atë ndërkohë të shthurur, të bukur deri në marrëzi, Vankoja e këmbente pa një pa dy melodinë dhe merrte “Rozamundën”. Çome Hollandezi që i pat mësuar ca fjalë të saj që në kohën e ushtarëve italiane, këndonte me zërin e tij të thellë, pak të ngjirur nga pleqëria: “Rozamunda tu sei la vita per me!”
Kur mbrëmjet e vallëzimit u shpërngulën në shkollë, ai pati shpresuar se Katina do të hiqte dorë nga kryeneçësia e saj për të ndenjur sa më larg atyre qejfeve “pa cipë e pa turp” siç i quante, por më kot. Për më zi, një natë kur vajza e madhe iu lut ta merrte me vete, meqë tani kishin filluar të vinin edhe moshatarët e saj, Katina vuri kujën. E mbërtheu të bijën si me kthetra duke ulëritur se nuk do ta linte kurrë të bëhej e shthurur si i ati. Për herë të parë në jetën e tij, Vankoja ngriti dorën ta qëllonte, por ajo i mbeti ndehur në ajër dhe iu rrezua pa fuqi, kur pa sytë e së bijës që, përmes lotëve, e vështronin me një lutje e përgjërim të butë.
Nga fundi i shkurtit, për dy ditë e dy net, shtroi dëborë e re. Dukej se dimri i atij viti nuk donte të mbaronte. Ditën e tretë, doli dielli. Qielli kishte mardhur nën një kaltërim të thellë. Qerpikët e strehëve shponin dëborën. Zilkat e drurëve lëshonin vezullime dridhëse. Kjo natë, kur natyra e ngrirë donte të hapej fare, nuk mund të mos festohej.
Pikërisht atë nata, harmonika bëri nazet e para.
Kur e hapte kacekun plotësisht, ai lëshonte e shfrynte erë nga një çarje e padukshme. Duke e parë me kujdes, Vankoja gjeti çarjen te thellukat, nga ana e basëve. Kur u kthye në shtëpi, e ngjiti me një beze. Katina po e vërente duke thurur çorape te këndi pranë sobës. Rrinte mëgjunjazi, duke tërhequr kur e kur fundin qe t’i mbulonte.
-Ç’pati? – pyeti ajo, me sytë përdhe.
-Dreqi e di. Është çarë pak kaceku.
-Ta paska hedhur kurbati, – tha ajo dhe nëpër cepat e buzëve të shtrënguara, iu përvodh një nënqeshje.
-U kënaqe ti?
-Kushedi! Mbase i bien rehat veshët fshatit.
Ai nuk foli. Përndryshe, duhej të bërtiste. Dhe ky do të ishte një mundim i kotë i vetes .
… Nuk e dinte saktësisht kur filloi ftohtësia e tij me të shoqen. Nganjëherë i bëhej se kështu kishte qenë që natën e parë, kur afshit të tij ajo iu përgjigj me merakun që çarçafët e virgjërisë të hiqeshin nga shtrati. Vitet rrodhën si rrodhën, me një marrëveshje të brishtë, që thyhej sa herë largohej për të fituar me zanatin e tij të rrobaqepësit shëtitës dhe dukej se mbetej po aty ku e patën lënë. Kjo provonte se, midis tyre, mungonte malli. Ai mendonte me bindje, se duhej ta pranonte këtë marrëdhënie për hir të vajzave si dhe për hir të turpit që të ndiqte pas çdo prishje të kurorës. Ndarjet në atë fshat ishin aq të rralla, saqë mbaheshin mend me vite. E merrte me mend se edhe çifte të tjera e kishin hallin e tij, pavarësisht se asnjeri nuk e përfliste me të tjerët. Kështu do të shtyheshin vitet deri në pleqëri, kur xhelozia e saj të venitej dhe pasionet t’i nginjeshin, sikur të mos kishte takuar kurbatët që i shitën harmonikën….
Herën e dytë, çarja e kacekut iu duk më e gjerë, gjithë në atë vendin e thellukave, çka dukej si pasojë e përdorimit. Ai mori ta ngjiste prapë dhe befas, i shkrepi një mendje e keqe. Mos vallë ishte aq i dalldisur nga muzika, sa të mos e pikaste çastin kur fleta çahej e shfrynte ajër? A mund të çahej duke ndenjur e mbyllur në kuti? E ngjiti prapë, me një leckë në ngjyrën e kacekut, lyer me zamkë. Gjatë ballos tjetër, harmonika nuk bëri naze. Para se ta mbyllje, e kontrolloi mirë e mirë. Për një javë, kaceku mbajti mirë, megjithatë para se ta fuste në kuti, ai e kontrollonte me imtësi, nëse dukej ndonjë çarje e vogël.
Atë të diel, që Çome Hollandezi martonte djalin, çarja u shfaq prapë, porsa e provoi në shtëpi. Këtë herë ishte më e madhe dhe merrte disi shtrembër, duke dëmtuar fletën më keq se kurrë. Atë e pushtoi tërbimi. U vërsul drejt kopshtit ku Katina po u vinte krunde pulave. I dha një të shtyrë me të dy duart. Ajo u këput në arrëzë të qafës, me këmbë çapëlyer, përmbi koritën me krunde. Pulat morën arratinë duke kakarisur, pastaj zunë të kthehen prapë te krundet, me ca tundje rëndësore të vitheve, kurse Katina mbeti rënë duke u munduar të mbulonte shalët. Nga pulpa i rridhte një curril i kuq.
-Kaq kishe? – i tha ajo. Ai priste të shihte në sytë e saj vrer, inat, urrejtje, ç’do ndjenjë tjetër që mund t’i ngjallej pas shpërthimit të mërisë së tij, përveç atij gëzimi tallës, që lodronte nëpër bebëzat e saj. Ti s’mund të më bësh asgjë para asaj që mund të të bëj unë, thoshte ai vështrim. Vankoja zuri kokën me të dy duart dhe pa e parë, i zgjati dorën. Ajo u mbështet dhe u ngrit. Pëllëmbën e kishte të ftohtë e të përbaltur.
Atë natë, ai doli prapë në ballkon. Ishte ende ftohtë, po diku, brenda acarit, vinte një frymëmarrje pranvere. E mbylli si gjithmonë, me valsin e hënës. Ishte i vetmuar atë natë dhe hënë nuk kishte fare. Ajo delte afër mëngjesit dhe zbardhej në qiell deri sa tretej nga dielli. Një yll i vogël bënte të binte, ulej poshtë e s’këputej dot. Shuhej nëpër re, ndizej prapë … Ndoshta nuk do ta bëjë më, ndoshta kjo ishte hakmarrja e fundit.
Pas dy javësh, posa dëbora zuri të shkrinte nëpër shpatet e jugut, ai ngarkoi kalin me hejbet e makinës qepëse. Për herë të parë, vuri re se sytë e së shoqes ishin të trembur.
-Kaq shpejt, – tha ajo me zë të dridhur.
-Kaq shpejt, – përsëriti ai.
-Kur do të kthehesh?
-E nisura dihet, e kthyera s’dihet, – thoshte im gjysh. Ai thirri vajzat qe po rrinin nën strehën e portës, sikur trembeshin të dëgjonin fjalët e tyre dhe i puthi.
-Udhë e mbarë, – dëgjoi një zë pëshpëritës, teksa shtrëngonte litarët mbi kaptellin e samarit.
Nuk donte të takonte asnjeri tjetër. Mori udhën duke ngarë kalin që çapitej me zor drejt vendeve ku nxitonte të vinte behari.
Tetor 1998
