Prof. Dr. Gjergj Sinani
Hyrje
Duke parë këtë titull, pyetja që lind është kjo; çfarë lidhje ka kjo me Europën e sotme? Sigurisht që nuk ka një lidhje të drejtpërdrejtë politike, por ka një lidhje shumë më të rëndësishme për të kuptuar prirjet dhe institucionet aktuale të Bashkimit Europian. Meqënëse prirja e përgjithshme është integrimi europian ne duhet ta kthejmë vëmendjen drejt mendimit se Europa nuk është thjesht një rezultat modern ekonomik ose politik, por ajo është, para së gjithsh një ideal që e kanë përpunuar mendjet më të shquara të Europës. Kthimi te mendimi për Europën, qoftë edhe utopik, në fillimet e tij, do të na ndihmojë të kuptojmë institucionet e sotme europiane. Gjithashtu, ne do të shikojmë se nocionet e sigurisë dhe të paqes kanë fyrmëzuar projekte nga më të larmishmet dhe interesante, të cilat janë mundur t’i venë në zbatim aktorët politikë që janë frymëzur nga ideja e Europës.
Projektet për Europën në shek. XVIII
Origjinën e shumë projekteve për Europën duhet ta kërkojmë në kozmopolitizmin e intelektualëve europianë. Volteri, Rusoi, d’Alamberi, Monteskjë dhe autorë të tjerë të Enciklopedisë janë përfaqsuesit më të shquar të këtij kozmopolitizmi.
Kozmopolitizmi i Volterit ishte hapatzi europian, sepse, për të, popujt e Europës kanë parime të humanizmit që nuk gjenden në pjesët e tjera të botës, ata janë shumë të lidhur ndërmjet tyre, ata kanë ligje që janë të përbashkëta, të gjitha shtëpitë e sovranëve janë aleate, subjektet e tyre udhëtojnë vazhdimisht dhe kanë lidhje reciproke. “Europianët e krishterë janë siç ishin grekët; ata bëjnë luftë ndërmjet tyre, por në këto grindje ata ruajnë aq korrektësi… sa shpesh një francez, një anglez, një gjerman që takohen duken se kanë lindur në të njejtin qytet”. Ndoshta Volteri nuk do t’i kishte shkruar këto rreshta sikur të shikonte dy luftërat e fundit. Rusoi në “Qeverisja e Polonisë” do të shkruante: “Sot nuk ka më francezë, gjermanë, spanjollë, as anglezë; ka vetëm europianë. Të gjithë kanë të njejtat shije, të njejtat pasione, të njejtat zakone, sepse asnjë nuk ka marrë formë nacionale përmes një institucioni të veçantë”. Mirëpo, ndërsa Volteri, në tekstin e bukur që sapo cituam, është i kënaqur me këtë europianizim, Rusoi, si gjithmonë i hidhur në vërejtjet e tij, e përbuz këtë europianizim. “Ç’rëndësi ka për ta se kujt zotërie i binden, ligjet e kujt shteti ndjekin? Mjafton që ata të gjejnë para për të vjedhur dhe gra për t’i korruptuar, ata janë kudo në vendin e tyre”.
Edhe Monteskjë ishte një kozmopolit. Ai refuzonte t’i propozonte princit të tij diçka të dobishme për kombin e tij, por shkatërrues për një tjetër. “Unë jam një qenie njerëzore para se të jem një francez”, thoshte ai. Një gjë e dobishme për atdheun, por shkatërruese për të tjerët do të ishte një krim; një gjë e dobishme për Europën, por paragjykuese për njerëzimin do të ishte, po ashtu, një krim. Po kështu Didëroi fliste për “koka të vogla, shpirtëra të keqlindur, indiferentë ndaj fatit të njerëzimit dhe aq të përqëndruar në shoqëritë e tyre të vogla – kombin e tyre – sa ata nuk shikojnë asgjë përtej interesit të vet. Këta njerëz duan që t’i quajnë qytetarë të mirë, dhe unë e pranoj, veçse ata të më lejojnë që t’i quaj njerëz të ligj”.
Kështu, për filozofët e shek. XVIII ishte krejt e natyrshme të flitej për njerëzit dhe pastaj për europianët. “Europa jonë” shkruante Volteri te “Ese mbi zakonet”, megjithëse përkatësia ndaj një “atdheu”, ndaj një “kombi” e vështiros. Sigurisht, kjo temë është shumë komplekse, pasi dhe koha kur shkruheshin këto gjëra ishte shumë komplekse.
Për Rusoin, për shembull, “nacionalizmi” i tij, me disa rezerva përsa i përket përmasës së kombit, është më i fortë se kozmopolitizmi. Kozmopolitizmi është më i gjallë te Volteri. Në vende të tjera, si Anglia, kozmopolitizmi u transformua në patriotizëm.
Ideja e paqes, duke qenë qëndrore në mendimin filozofik, shpuri në projekte ku vihet re një lidhje ndërmjet kozmopolitizmit europian dhe një forme të caktuar utopish. Shumë prej tyre kanë reminishenca europiane. Le të ndalemi në disa prej këtyre projekteve.
Në 1693, William Penn, shkroi Essay towards the present and future of Europe. Sistemi që ai parashikonte konsistonte në një marrëveshje të princave sovranë për thirrjen e një asambleje: “Dietë sovrane ose imperiale, Parlament ose Shtet i Europës”. Kjo asamble do të mblidhej një herë në vit dhe do të formulonte rregullat, me të cilat princat duhej të konformoheshin. Ajo do të arbitronte zënkat ndërmjet tyre dhe ky arbitrazh do tëishte i detyrueshëm, ose çdo refuzim arbitrar nga një fuqi do të kishte si pasojë ndërhyrjen e armatosur të të gjithë të tjerëve. Numri i të deleguarve të princave në asamble do të ishte 12 për Perandorinë, 10 për Francën dhe Spanjën, 8 për Italinë, 6 për Anglinë, 4 për Suedinë, Poloninë, Vendet e Ulëta, 3 për Portugalinë, Danimarkën, Venecien, 2 për 13 kantonet e Zvicrës, 1 për dukatin e Holshtainit dhe të Kurlandit. Gjithashtu, në këtë asamble mund të pranoheshin Perandoria Otomane dhe Moskovia (kështu quhej atëherë Rusia), secila me 10 delegatë. Gjuhët zyrtare do të ishin frëngjishtja dhe latinishtja.
Me përjashtim të rasteve të konflikteve, princat do të ruanin sovranitetin e plotë. Mund të ndërmerrej edhe çarmatimi për të bërë të mundur zhvillimin e bujqësisë, tregëtisë, shkencës dhe arsimit. Reputacioni i krishtërimit do të ruhej, i cili do të mundësonte bashkimin kundër rrezikut turk.
Një dishepull tjetër i Penn, John Bellers, do t’i propozonte parlamentit britanik një projekt me titull: Some Reasons for an European State, 1710, Proposed to the Powers of Europe by an Universal Guarantee and an Annual Congress, Senate, Diet or Parliament. To Settle Any Disputes about the Bounds and Rights of the Princes… Në dallim nga Penn, ai mendonte se ky system, në radhë të parë, duhej të drejtohej kundër Francës, që atëherë ishte pothuaj në luftë kundër tërë Europës. Në momentin që do të arrihej paqja, atëherë Franca mund të pranohej. Statu quo që do të krijohej në të ardhmen nga traktati nuk do të mund të ndryshohej më dhe të gjithë anëtarët, në mënyrë solemne, do të hiqnin dorë nga pretendimet e tyre. Europa do të ndahej në pesë province dhe secila do ta furnizonte Lidhjen ose me 1000 ushtarë, ose anije, ose të holla. Shtetet do të ekzistonin. Ai parashikonte aq përfaqsues në Dietë sa ç’ishin provincat. Procedura e arbitrazhit të detyrueshëm do të ishte si ajo e Penn.
Këto projekte nuk patën ndonjë jehonë të madhe. Nuk do të ndodhte kështu me tri volume të mëdha të botuara nga sekretari i kardinalit Polinjak, një nga përfaqësuesit francezë në Konferencën e paqes së Utrehtit. Ky ishte abati Charles-Irénée Castel de Saint-Pierre, në periudhën 1713 dhe 1717. Që në 1712, në Këln, ai kishte shkruar një vepër të vogël me titull Mémoires pour rendre la paix perpetuelle en Europe. Vëllimi i dytë titullohej: Projet pour rendre la paix perpetuelle en Europe, dhe e treta: Projet pour rendre la paix pepetuelle entre souverains chrétiens. Vihet re dilema ndërmjet idesë së Europës dhe asaj të krishtërimit.
Abati Saint-Pierre mendonte se duhej krijuar një Konfederatë vetëm për Europën. Vetëm një konfederatë e tillë do të siguronte një paqe që ekuilibri i forcave ndërmjet Francës dhe Austrisë nuk mundi ta mbante. Sovranët do të krijonin një “Shoqatë europiane” dhe do të dërgonin aty përfaqsues të përhershëm në një Kongres ose Senat të përhershëm. Shoqata do të ndalonte çdo dhunë. Në qoftë se ndonjë nga sovranët do të ndërmerrte një dhunë, atëherë Shoqata do të dërgonte një komision hetimor, por edhe trupa. Sovranët angazhoheshin se do të ruanin statu – quonë dhe nuk mund të procedonin me shkëmbime territoresh, as të firmosnin traktate pa aprovimin e Kongresit me një mazhorancë prej ¾. Për të penguar një fuqi që të bëhej shumë e madhe, asnjë sovran, përveç perandorit, nuk mund të zotëronte më shumë se një shtet. Problemet në lidhje me tregëtinë do të rregulloheshin nga “Dhoma për ruajtjen e tregëtisë”, të krijuara në qytete të ndryshme. Abati parashikonte që shoqata të përbëhej nga 24 anëtarë europianë, por mund të formohej sapo 14 princa pranonin të aderonin. Që nga ky çast çdo princ që do të refuzonte që të futej aty do të konsiderohej si “armik i Europës”. Anëtarët do t’i bënin luftë dhe në rast se ai ngulmonte, atëherë ai do të largohej nga shteti. Çdo luftë, përveç këtyre sanksioneve ushtarake kolektive, do të ndalohej dhe do ta ekspozonte autorin e saj ndaj sanksioneve të përmendura.
Në dallim nga projekti i Penn që e shikonte numrin e të deleguarve në varësi të pasurisë së shteteve, abati propozonte që secili nga 24 anëtarët të kishte vetëm një delegat. Përkundrazi, kontributet financiare do të ishin proporcionale me të ardhurat e shteteve. E gjitha kjo, që përbente “nenet themelore”, mund të amendohej vetëm në unanimitet. Nenet e tjera, të quajtura “nene të rëndësishme” dhe “nene të dobishme” kërkonin një mazhorancë prej ¾.
“Nenet e rëndësishme” propozonin që vendi i Kongresit të ishte Utrehti, që Shoqata të kishte një ambassador në çdo vend anëtar dhe një “resident” në çdo provincë të madhe. Shoqata kishte për detyrë që të studjonte edhe rivalietet koloniale me qëllim që të mos ishin shkaqe lufte.
Që ky plan ishte utopik e tregon një letër që filozofi gjerman Laibnic i dërgonte autorit më 1715. Shprehja “paqe e përhershme” i dukej jo realiste. Për më tepër, si mund të imagjinohej që princat të bindeshin që të braktisnin një pjesë thelbësore të sovranitetit të tyre si dhe tërë ambicjet e tyre, me leximin e vetëm të një libri? Këtë iluzion të mirë mjafton që ta krahasojmë me atë që shkruante Frederiku II në testamentin e tij më 1768. “Nuk ka asnjë princ të madh që nuk lidhet me idenë për të zgjeruar fuqinë e vet”. Megjithatë, në qoftë se ndikimi i abatit për momentin ishte i natyrës thjesht intelektuale, në të ardhmen ai frymëzoi shumë burra shteti si Neker, Napoleoni, Meternihu dhe, më vonë, burrat e Lidhjes së Kombeve, të cilët i rimorën disa nga këto ide si, sanksionet e detyrueshme, ç’armatimi i kontrolluar, shoqata e shteteve sovrane dhe jo e popujve etj., interesi për tregëtinë, e cila duhej të rregullohej nga Senati, ndoshta ka ndikuar në krijimin e “Komisionit Ekonomik dhe Social të Kombeve të Bashkuara”. Po kështu, ai ishte kundër traktateve secrete, pasi Shoqata duhej të aprovonte – dhe jo vetëm të regjistronte – të gjitha traktatet e nënshkruara nga anëtarët. Dy shekuj më pas do të ishte Ëillsoni që do të kërkonte mosnjohjen e traktateve të fshehta në rregullimin e paqes ndërkombëtare.
Rusoi do të interesohej shumë për këtë projekt. Plani i tij ngjan me atë të abatit. Nga njera anë ai botoi një shkrim të shkurtër më 1761 me titullin: Extrait du projet de paix pepetuelle de M. l’abbé de Saint-Pierre. Nga ana tjetër, ai do t’i shtojë veprën Jugement sur la paix pepetuelle që u botua më 1782, katër vjet pas vdekjes së tij. Plani i Rusoit ngjan me atë të abatit në kuptimin se filozofi i Gjenevës mendonte, si paraardhësi, se lufta duke qenë çështje e princave, atëherë vetëm përmes një federate princash ajo mund të shmangej. Ai adoptoi të njejtën teknikë të strukturës permanente me 19 anëtarë në vend të 24 si abati, duke përfshirë këtu edhe Rusinë dhe papën. Ashtu si abati ai mbështetej në idenë e efikasitetit të sanksioneve ushtarake.
Dallimi ndërmjet tyre qëndron në stilin e të shkruarit. Në dallim ngha vepra e abatit që ishte voluminoze dhe e rëndë, vepra e Rusoit karakterizohej nga një logjikë e mprehtë, qartësia dhe rregullsia. Por, te Rusoi dallohej edhe një pikë tjetër e fortë. Ndërsa abati e bazonte projektin e tij në dëshirën e princave për të ndjekur të mirën e subjekteve të tyre, Rusoi, që nuk i donte princat, mendonte se ata do të aderonin në një plan të tillë vetëm në qoftë se ai do të përputhej me interesat e tyre. Thelbësor në arsyetimin e tij ishte se gjithçka do të ecte mirë në qoftë se princat do të zëvendësoheshin nga shtete të ngritura mbi parimin e vullnetit kombëtar.
Ndërmjet viteve 1786 dhe 1789, Jeremy Bentham shkroi esenë, që u botua më 1843, A Plan for Universal and Perpetual Peace. Fjala “universal” do të thoshte se çdo shkaktar i luftës do të shpallej i padenjë nga Europa. E rëndësishme në esenë e tij ishte se ai parashikonte krijimin e një “Gjykate botërore”, vendimet e të cilës do të botoheshin nga shtypi i bërë i lirë dhe kështu do të gëzonte mbështetjen e opinionit publik. Utopia këtu nuk konsistonte në krijimin e një makine të rëndë që do të kufizonte sovranitetin e princave sovranë, por në besimin se opinioni publik do të kishte forcën që të respektoheshin vendimet e gjykatës dhe të imponohje ç’armatimi. Meqë, për më tepër, Bentham shtronte si kusht fillestar që kombet të hiqnin dorë nga kolonitë, projekti kishte shumë pak shanse që të pranohej.
Plani i madh i këtij shekulli ishte ai i Emmanuel Kant-it i botuar më 1795 në Këningsberg në titullin: Historia universale nga një pikëpamje kozmopolite. Kanti u frymëzua nga traktati i Bazelit më 1795, ashtu si Saint-Pierre nga traktati i Utrehtit më 1713. Edhe ky projekt bën pjesë në vargun e prjekteve utopiste të shek. XVIII. Ashtu si paraardhësit, ai propozoi krijimin e një konfederate të përgjithshme të shteteve europiane. Për më tepër, ashtu si ata, ai ishte kundër traktateve sekrete, ndaj ushtrive permanente, ndaj përdorimit të forcës për avantazhe kombëtare. Nën ndikimin e nacionalizmit që ishte në zhvillim, ai shtoi idenë se asnjë shtet i pavarur nuk mund t’i nënshtrohej një tjetri. Le të kujtojmë me këtë rast se ndarja e tretë e Polonisë u bë pikërisht më 1785.
Sistemi i Kantit bazohej në idenë e re se për të siguruar paqen e përhershme, regjimet e shteteve duhej të ishin republikane. Në një republikë, pëlqimi i qytetarëve ishte i domosdoshëm për të ndërmarrë një luftë. Kanti dallonte republikën, ku pushteti ekzekutiv është i ndarë nga ai legjislativ, nga “demokracia” ku kjo ndarje nuk ekziston dhe që atëherë i korespondonte “despotizmit”. Në këtë ndarje ai kishte parasysh përvojën franceze të revolucionit me terrorin jakobin.
Megjithëse shumë më i mjegullt se projektet e mëparshme, përsa i takon mekanizmit të konfederatës, projekti i Kantit është më pak utopik. Kushtet e vendosura për realizimin e konfederatës tregonin se kjo ende nuk ishte gati që të lindëte. Le të ndalemi më nga afër me idenë e Kantit, e cila do të frymëzonte edhe presidentin Ëilson mbas Luftës I Botërore, me idenë e tij për Lidhjen e Kombeve.
Në pohimin e shtatë Kanti na thotë se “Problemi i vendosjes së një forme civile të përkryer është i lidhur me problemin e vendosjes së marrëdhënieve të rregullta ndërmjet shteteve, dhe nuk mund të zgjidhet pavarësisht nga kjo e fundit”[1]. Sipas Kantit, ashtu si individët janë të detyruar të bashkohen, por zotërojnë një liri individuale, po kështu çdo bashkësi, në marrëdhëniet me jashtë, domëthënë në marrëhdënie me shtete të tjera, gëzon një liri pa shtrëngesa. Prandaj, çdo shtet duhet të presë që të pësojë nga ana e shteteve të tjera të njejtat të këqia që rëndojnë mbi njerëzit dhë që i detyrojnë që të hyjnë në një shtet civil të drejtuar nga ligje. Edhe njëherë, na thotë Kanti, natyra ka përdorur papërputhshmërinë e njerëzve dhe papërputhshmërinë ndërmjet shoqërive të mëdha dhe trupave politikë si një mjet për të krijuar brenda anttagonizmave të pashmangshme të tyre një gjendje qetësie dhe sigurie. Kështu, përmes luftërash, mjerimit që del prej tyre për shtetet, madje edhe në kohë paqeje, natyra, në përpjekjet e saj, në fillim të papërsosura, pastaj, pas shumë rrënimesh, përmbytjesh, pas shterjes radikale të forcave të tyre të brendshme, i shtyn shtetet që të bëjnë atë që do t’u mësonte arsyeja që të bëjnë, pa u kushtuar prova të trishtuara, “domethënë të dalin nga gjendja arkaike e egërsisë për të hyrë në Shoqatën e Kombeve. Aty, secili, përfshirë dhe shtetin më të vogël do të mund të arrijë garancinë e sigurisë dhe të drejtave të tij, jo vetëm të fuqisë së vet ose vlerësimin e vet për të drejtat e tij, por vetëm e vetëm të kësaj Shoqate të Kombeve, domethënë të një force të bashkuar dhe të një vendimi të marrë sipas ligjesh të bazuara mbi marrëveshjen e vullneteve”[2]. Kjo është e vetmja rugëdalje me qëllim që njerëzit të dalin nga mjerimi ku duan të zhysin njeri tjetrin dhe duhet t’i detyrojnë shtetet që të pranojnë zgjidhjen që të heqin dorë nga liria brutale për të kërkuar qetësi dhe siguri në një formë në përputhje me ligjet. “Kështu, një ditë, pjesërisht, përmes vendosjes së një kushtetute civile sa më adeguate në planin e brendshëm, pjesërisht, në planin e jashtëm, përmes një konvente dhe legjislacioni të përbashkët, do të vendoset një gjendje e gjërave që, si një bashkësi civile universale, do të mund të konsiderohet nga vetvetja si një automat”[3].
Shkurt, për të shpëtuar nga luftërat ku të shpie “liria barbare e shteteve” duhet krijuar një organizëm racional që ka në bazë parimin e barazisë për veprimet dhe reaksionet reciproke, me qëllim që të mos shkatërrojnë njeri tjetrin. “Megjithëse ky organizëm politik për momentin është ende një skicë shumë e përgjithshme, një ndjeshmëri po shihet te të gjithë anëtarët; rëndësi ka ruajtja e kolektivitetit. Ajo që jep shpresë, pas shumë revolucionesh dhe ndryshimesh, tek e fundit, qëllimi më i lartë i natyrës, është një Shtet kozmopolit universal që një ditë do të arrijë që të vendoset; vatra ku do të zhvillohen të gjitha prirjet fillestare të llojit njerëzor”[4].
[1] E. Kant: Opuscules sur l’histoire, Flammarion, Paris, 1990, f. 79.
[2] Po aty: f. 79 – 80.
[3] Po ty: f. 80.
[4] Po aty: f. 86.
