ERICH MARIA REMARQUE
Anete Stoll u rrit në një qytet të vogël universitar në Gjermaninë e mesme. Ajo qe një vajzë e re dhe e freskët, me fytyrë të çelët, e shkujdesur dhe gjithnjë e gatshme të qeshte. Mësimet i ndiqte me zell mesatar dhe i kishte dobësi ëmbëlsirat dhe filmat. Shoku I lojërave të fëmijërisë së saj ishte djaloshi Gerhard Jäger, rreth 3 vjet më i madh se ajo, i hollë e i ngathët,i prirur nga librat dhe bisedat serioze.
Ata ishin fqinj dhe prindërit e tyre kishin miqësi me njëri – tjetrin. Kështu që të dy u rritën së bashku si motër e vëlla. Aventurat e njërit ishin edhe aventurat e tjetrit – kopshtet e braktisura, rrugicat gjarpëruese, të dielat me kumbimin e kambanave, fushat verore, muzgjet, yjet, aromën e magjinë e rinisë – të gjitha këto i ndanin së bashku.
Më vonë gjërat ndryshuan. Vajza, e pjekur para kohe dhe tërheqëse, fitoi vetëpërmbajtjen e ftohtë të një gjashtëmbëdhjetëvjeçareje të shpenguar. Papritur ajo e braktisi kopshtin e njohur e të hapur të miqësisë fëminore dhe hyri në mugëtirën e të fshehtave magjepsëse. Djaloshi Gerhard Jäger, i cili deri para pak kohësh kishte qenë miku i saj më i madh në moshë dhe mbrojtësi i saj i fëmijërisë, tani i dukej i pazoti, shumë më i ri se ajo vetë, dhe në mendimet e tij të pavendosura pothuajse qesharak. I pëlqenin gjërat e pastra në jetë dhe nuk qe e vështirë të parashikoje të ardhmen e saj – kjo e ardhme do të qe e sigurt dhe në paqe dhe krejt e zakonshme, me një bashkëshort të respektuar dhe me një fëmijë të shëndetshëm.
Kur Gerhardi kishte përfunduar semestrin e parë në universitet, ata të dy ishin bërë të huaj për njëri – tjetrin.
Pastaj erdhi lufta. Qyteti fërgëllonte në ethet e përgjithshme të entuziazmit. Dita – ditës maturantët dhe studentët e vitit të parë këmbenin kapelet me ngjyra prej studenti me kapelet e regjimenteve të vullnetareve. Dhe fytyrat e tyre prej çunakësh dukeshin pothuajse të largëta, më serioze, më të mëdha në moshë, por edhe të bukura në gatishmërinë e tyre rinore për sakrificë e megjithatë ata ishin mjaft pranë bankave të shkollës, klubit të vozitjes dhe aventurave të mbrëmjeve – ishin tepër pranë paqes për të kuptuar siç duhej se ç’domethënie kishte e gjitha kjo dhe ku po shkonin.
Gerhard Jäger ishte ndër vullnetarët e parë. Djaloshi i qetë, ngurrues dhe i menduar ishte shndërruar krejtësisht. Dukej sikur përbrenda i digjte një zjarr që ende ishte larg mospërmbajtjtes së profesorëve të dehur nga lufta. Ai dhe shokët e tij shihnin të lufta diçka më shumë sesa thjesht betejë dhe mbrojtje; për ta lufta ishte sulmi i madh që do të shporrte idealet e vjetruara të një ekzistence të rregullt e të vetëkënaqur dhe që do të përtërinte jetën e plakur.
Ata u nisën të gjithë së bashku nj ditë të diele. Në stacionin e trenit ndodheshin shumë miq e të afërm të entuziazmuar e të emocionuar dhe me sytë me lot. Kishte ardhur pothuajse i gjithë qyteti. Kudo kishte lule, grykat e pushkëve qenë zbukuruar me degë bimësh të freskëta dhe trupa muzikore luante muzikë, ndërsa gjithandej fluturonin në ajër thirrje dhe britma. Në çastin kur u nis treni Gerhardi pa befas Anetën para dritares së kupesë së tij. Ajo po përshëndeste me dorë dikë në një vagon tjetër. Ai i kapi dorën.
“Anetë …”
Ajo qeshi dhe i hodhi pjesën e luleve që i kishte mbetur. “Sillmë diçka të lezetshme nga Parisi!”
Ai tundi kokën në shenjë pohimi, p or nuk mundi të thoshte gjë tjetër, sepse treni e kishte shtuar shpejtësinë dhe në stacion mbizotëronte një katrahurë këngësh dhe orkestrash frymore që buçisnin. Fustani veror i bardhë i vajzës e që valëvitej në erë, ishte kujtimi i fundit që mori me vete …
Gjatë muajve të parë Aneta rrallë merrte lajme nga Gerhardi. Pastaj dalëngadalë letrat dhe kartolinat nga fronti nisën të vinin më shpesh. Në të vërtetë atë e habiste ky fakt; ajo nuk arrinte ta kuptonte përse-në e këtij ndryshimi kaq të papritur. Dhe aq më pak arrinte të kuptonte, përse të gjitha këto letra me kalimin e muajve flisnin vetëm për kujtimet e fëmijërisë së tyre të përbashkët. Ajo priste përshkrime emocionuese sulmesh të guximshme dhe çdo herë zhgënjehej nga e para duke dëgjuar vetëm gjëra që i dinte prej kohësh e që e mërzisnin.
Brigada e Gerhardit pësoi humbje të tmerrshme në betejën e Flandrës. Ca ditë më vonë prindërit e tij morën vetëm një njoftim të shkurtër që thoshte se nga dyqind vetë vetëm ai dhe njëzeteshtatë të tjerë ishin ende të paplagosur. Nga ana tjetër Aneta mori një letër të gjatë ku Gerhardi sillte ndër mend pothuajse gjithë pasion një mëngjes maji dhe pemën e lulëzuar të qershisë prapa oborrit të katedrales. Babai i tij tundi kryet kur lexoi këtë letër. Ai ndihej i detyruar ndaj idealeve të larta dhe do të kishte qenë më i lumtur nëse i biri do të kishte treguar më shumë heroizëm. Aneta e vuri mënjanë letrën me radhët e ngjeshura duke mbledhur supet – ai mëngjes maji nuk i kujtohej më.
Aq më e madhe ishte habia e të dyve kur pak më vonë mësuan se Gerhardi kishte treguar një trimëri të madhe në betejën e Flandrës, se ishte dalluar në front dhe ishte ngritur në detyrë.
Ca kohë më vonë ai u kthye me leje në shtëpi, i fortë, i hollë dhe i nxirë nga dielli, krejt ndryshe nga ç’e përfytyronte Aneta në bazë të letrave. Ndryshe nga i ati llafazan prej krenarisë, ai dukej dyfish serioz, madje ndonjëherë dukej sikur mendjen e kishte gjetkë dhe çuditërisht i hutuar. Kur për herë të parë ishin vetëm me Anetën, pas një ore të çuditshme pothuajse të heshtur dhe me vështrime të drejtpërdrejta, ai papritur e kapi për dore dhe e pyeti nëse mund të martoheshin. Dhe nuk hoqi dorë, këmbëngulës e i palëvizur, edhe kur ajo i nxori pretekstin se ishin akoma shumë të rinj. Ai ishte nëntëmbëdhjetë kurse ajo nuk i kishte mbushur akoma të shtatëmbëdhjetat.
Asokohe martesat dhe fejesat në luftë ishin bërë diçka e zakonshme – të tilla gjëra ishin pjesë e entuziazmit të përgjithshëm. Pas habisë së çasteve të para Aneta u mësua shpejt me këtë ide – ajo arriti në përfundimin se do të që diçka e mrekullueshme që ajo të ishte e para nga vajzat e klasës së saj që do të martohej – madje ajo e kishte shumë qejf oficerin e ri e mashkullor në të cilin ishte transformuar Gerhardi ëndërrimtar i fëmijërisë së saj, dhe më shumë se kaq as që ishte e nevojshme. Edhe prindërit e saj, të kamur e shpirtmirë e për më tepër edhe patriotë, dhanë miratimin e tyre dhe madje ishin të prekur nga kjo – dasma do të bëhej shkak për një festë të madhe.
Festa u bë në drekë. Pasdite gjatë banketit të dasmës doli një numër special i gazetës, i cili raportonte për një fitore të re të madhe në frontin e Lindjes. I ati i Gerhardit urdhëroi t’i sillnin të gjitha gazetat e mundshme dhe i lexoi kronikat me zë të lartë para gjithë të ftuarve. Dhjetëmijë rusë të kapur rob! Dasmorët e lëshuan veten në krahët e një hareje të papërmbajtur. U mbajtën fjalime, u kënduan këngë patriotike, dhe Gerhardi me uniformën e tij ngjyrë gri dukej si mishërimi i idealeve me të cilat ishin dehur të gjithë.
Prifti i shtrëngoi dorën, mësuesi i rrahu shpatullat, i ati e nxiste t’i sulej armikut sërish me të njëjtën këmbëngulje dhe të gjithë të pranishmit bënë përpara për të ngritur dolli me të për “fitore, lavdi dhe fat në betejë”. Gerhardi që ishte bërë edhe më i zymtë e i heshtur, menjëherë pas kësaj kërceu papritur, kapi gotën e vet, e ndërsa dasmorët të ulur rreth e qark prisnin në heshtje, ai e vendosi sërish mbi tavolinë me një forcë të tillë saqë ajo u thye copa – copa. “Ju – “, dhe me sytë e errët gjithë shkëlqim shikonte sa njërin tjetrin – “ E çfarë dini ju për luftën?” – dhe doli përjashta.
Atë mbrëmje dhe gjatë gjithë natës ai foli i trazuar me Anetën – sikur donte të mbante fort diçka që ishte në rrezik t’i rrëshqiste nga duart – foli për rininë, për qëllimet, për jetën. Gjatë gjithë kohës fliste vetëm për Anetën – e megjithatë asaj i dukej sikur ai nuk e kishte fjalën aspak për të.
Mbrëmjen tjetër u kthye në front. Por gjatë gjithë ditës u përpoq të rrinte vetëm për vetëm me Anetën. Ishte si ndër ethe. Nuk donte të shihte njeri tjetër, donte veç të endej me të nëpër sheshe e kopshte dhe të rrinte me të në lëndinat buzë lumit, derisa t’i vinte ora të nisej. Asaj iu duk i çuditshëm dhe pothuajse e kishte pak frikë. Kur u ndanë, ai e përqafoi fort dhe foli shpejt e shpejt, duke iu marrë goja nga nxitimi, a thua se shumë gjëra kishin mbetur ende pa thënë, ende pa kryer. Pastaj me një kërcim u fut në trenin që ishte nisur.
Katër javë më vonë ra në luftë dhe Aneta u bë vejushë që në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare.
Lufta vazhdoi më tej dhe vitet që pasuan u bënë edhe më të përgjakura deri sa më në fund nuk kishte mbetur më pothuajse asnjë familje në qytezën e vogël që të mos mbante zi, dhe fati i Anetës, për të cilin flitej shpesh fillimisht, u zbeh përpara goditjeve më të rënda të fatit të atyre familjeve që kishin humbur djemtë dhe baballarët. Dhe ajo vetë dalëngadalë nuk e ndjente më fatkeqësinë e saj. Ishte tepër e re dhe ato pak ditë që kishin kaluar së bashku, asaj nuk i mjaftonin që ta konsideronte Gerhardin si bashkëshortin e saj. Për të ai ishte vetëm një mik i rinisë së saj, i cili kishte rënë në luftë – si shimë të tjerë.
Megjithatë binte në sy që në jetën e saj kishte zënë vend një si mbyllje në vetvete. Me shoqet e dikurshme në të vërtetë nuk e lidhte më asgjë – për këtë nuk qe më aq fëminore sa duhej. Nga ana tjetër mendonte se aq më pak mund ta fuste veten tek të rriturit – për këtë ishte ende tepër fëmijë. Kështu ndodhi që ajo nuk dinte pothuajse fare si duhej të sillej. Kishin ndodhur shumë gjëra n kaluar tepër shpejt.
Por ngjarjet e viteve të fundit nuk i lanë kohë të mendohej. Nga mëngjesi deri në darkë punonte si ndihmësinfermiere vullnetare në një spital. Rrjedha e rrëmbyer e kohës hyri edhe atje dhe përpiu secilin prej tyre.
Pastaj erdhi armëpushimi, revolucioni, koha e puçeve, makthi i inflacionit – dhe së fundi, kur gjithçka kishte marrë fund dhe Aneta kishte ardhur në vete , ajo zbuloi gati me habi se ishte bërë një grua njëzetepesëvjeçare, ndërsa pasuria e jetës së saj nuk ishte shtuar me asgjë. Gerhardin tani mezi e kujtonte ndonjëherë.
Shumë shpejt pas kësaj i vdiqën prindërit. Pasuria i ishte zvogëluar aq shumë, saqë Aneta duhej të ishte mirënjohëse që gjeti një vend pune si infermiere në një qytet të Gjermanisë veriore. Ca muaj më vonë njohu një burrë që i vinte rrotull dhe që donte të martohej me të. Fillimisht ajo ngurroi, por me kalimin e kohës filloi ta pëlqente dhe vendosën ditën e dasmës.
Tani në të vërtetë do duhej të ishte e lumtur, e megjithatë nuk gjente qetësi. Diçka brenda saj, ajo nuk e kuptonte se çfarë, ia zmbrapste lumturinë. E kapte veten të përhumbur në mendime; kur flisnin me të, i dëgjonte njerëzit pa e pasur mendjen. Mendimet iu mjegulluan dhe u zhdukën në largësinë e një melankolie të zymtë e të turbullt. Netëve zgjohej nga gjumi duke qarë pa shkak. Atëherë përsëri përpiqej të mposhtte me anë të përkëdheljeve të zjarrta dhe dëshirës pasiononte për dashuri atë barrierën e çuditshme që po ngrihej dita – ditës para saj.
Ndonjëherë, kur ishte e vetme në dhomë dhe kur vështronte nga dritarja shtëpitë përballë gri e lakuriqe, i bëhej sikur muret shpërbëheshin në një tymnajë transparente dhe pas saj hapeshin dyer, dhe ja ku shfaqeshin rrugica dhe çati me pullaz trekëndësh, livadhe verore dhe kopshte të nxehta e të braktisura – e pastaj e kaplonte një mall i zjarrtë për të qenë sërish në shtëpi, derisa u bind se kjo ishte burimi i të gjitha vështirësive të saj. Ishte thjesht malli për vendlindjen, dhe për ta mposhtur atë duhej të kthehej sërish atje dhe të shikonte edhe një herë gjithçka.
Vendosi të shkonte ca ditë për vizitë në vendlindjen e saj dhe i fejuari e shoqëroi.
Mbërritën në mbrëmje. Aneta ishte shumë e trazuar. Sapo kishte zbledhur sendet e saj në hotel, u shkëput nga i fejuari dhe u nis vetëm.
Qëndroi përpara ndërtesës që kishte qenë shtëpia e saj. Hyri turravrap në kopsht. Shqetësimi i saj u bë më i madh. Hëna shkëlqente dhe çatitë vezullonin. Një aromë pranverore nderej në ajër dhe ajo kishte ndjesinë se para saj qëndronte diçka, një fillim – diçka që ishte ngritur në horizont, që donte të kujtohej, që donte një emër.
Ajo kaloi nëpër lëndina. Bari rëndonte nga vesa. Pemët e qershive feksnin si dëborë e sapo rënë. Dhe ja tek krejt papritur: një zë, një zë i largët, i harruar, i mbytur, një fytyrë e largët, e harruar, e perënduar; përbrenda iu fanit diçka, diçka e pajetë, diçka pafundësisht e largët, diçka e lodhur, e rëndë, e trishtuar në mënyrë të paimagjinueshme – kishte kohë që nuk e kishte sjellë ndër mend; tani ai u ngrit dhe ishte më i fuqishëm se ç’kishte qenë ndonjëherë në jetë; krejt papritur shumë i dashur, i humbur e megjithatë kurrë i saji – Gerhard Jäger.
Ajo u kthye në hotel e mpirë dhe duke u lëkundur. Vështroi të fejuarin – sa i huaj i dukej! Ajo iste gati ta urrente teksa ai rrinte para saj kaq i gjallë e i shëndetshëm. Me shumë mundim arriti t’i thoshte t’i thoshte ato pak fjalë të domosdoshme. Ai donte të bisedonin; ai e shtrëngonte ta mendonte edhe një herë; i premtoi se do ta priste. Ajo thjesht pohonte me kokë dhe donte të rrinte vetëm.
Ato pak ditë që kishte përjetuar me Gerhardin, iu kthyen Anetës në torturë dhe mister. Nxori letrat e tij dhe i lexoi, derisa lotët i verbuan sytë. Takoi disa nga shokët e tij dhe nuk u lodh së pyeturi se çfarë dinin për të. Njëri prej tyre kishte biseduar shumë me të dhe madje kishte folur me të edhe ditën kur ai ra në luftë. Për herë të parë tani Aneta po dëgjonte se çfarë kishte qenë lufta në të vërtetë; për herë të parë kuptoi se për çfarë kishte folur Gerhardi atë natë para nisjes se tij; për herë të parë kuptoi se çfarë kishte dëshiruar ai prej saj – një vend në paqe, një port, një zjarr të vogël dashurie mes gjithë asaj urrejtjeje; një shkëndijë humanizmi në mes të atij shkatërrimi; ngrohtësi, besim, një bazament mbi të cilin mund të qëndronte; tokën, vendlindjen, një urë përmes së cilës do të mund të rikthehej.
U pushtua nga pendimi, dhe nga dashuria. Ajo, për të cilën gjithçka kishte qenë një kotësi e vogël, një prirje e përciptë ndaj së pazakonshmes, një miqësi e vogël dhe pakëz kënaqësi vajzërore; ajo, e cila kishte harruar kaq shpejt dhe që mezi kujtohej, filloi papritur të dashuronte – të dashuronte një hije.
Ajo u tërhoq nga gjithçka. Të njohurit e saj u përpoqën të flisnin me të, ta ndihmonin të rigjente vetveten. Por pa dobi. Po të kishte jetuar me një qenie njerëore, ndoshta do të kishte qenë e mundur ta çlironin prej saj; por ajo jetonte me një kujtim.
Ajo u bë gjithmonë e më e çuditshme. Shpesh, kur ishte vetëm në dhomën e saj, fliste me vete me zë të lartë. Shumë shpejt humbi edhe vendin e punës. Më vonë hyri në një sekt të vogël që zhvillonte seanca spirituale. Njëherë tha se po shihte Gerhardin duke ardhur drejt saj. Kështu kaluan vitet… një ditë prej ditësh u nda nga kjo jetë… gjëja e fundit që pa, ishte kryqi i errët i skeletit të dritares, pas të cilit dukej dielli që po perëndonte.
