Një nga punët e para që m`u besua në shtëpinë e ankandeve Sotheby do të ishte ajo e shërbimit në pavionin e objekteve të antikitetit grek e romak. Sa herë që do të kishte ndonjë shitje në publik, vishja kostumin tim ngjyrë gri dhe shkoja e ngulesha pas qelqnajave për të mbikëqyrur se mos ndonjëri nga blerësit e mundshëm linte tek objektet shenjat e gishtave.
Një mëngjes vjen e më takon një zotëri i moshuar, një qenie anakronike, që kish veshur pallto me jakë astrakani, teksa në dorë mbante bastun të zi me kokth argjendi. Sytë e sklepëzuar si dhe mustaqet e mbajtura për merak e tregonin sheshit si një relikt të perandorisë osmane.
„A mund të më dëftosh diçka të bukur?“ më pyeti. „Diçka nga antikiteti grek, jo ai romak!“
„Besoj se po,“ iu përgjigja.
Dhe mora e i tregova një fragment të një lekythos-i atik, me fund të bardhë të Piktorit të Akilit, ku paraqitej figura e hijshme në ngjyrë ari e sepie e një djaloshi lakuriq. Vinte nga koleksioni i lordit Elgin.
„Ah!“ ia bëri zotëria i moshuar. „Shoh që paske Sy. Edhe unë jam nga ata që kanë Sy për kësi gjërash. Me sa duket do të bëhemi miq.“
Dhe më zgjati kartvizitën. Mbeta në vend duke soditur pallton e zezë që po çapitej e largohej nëpër rruginën e galerisë:
Paul A*** F*** Bej
Grand Chambellan de la Cour du Rois des Albanais
„Atëherë,“ thashë vetmevete, „qenkërka shambellani i Zogut.“
E mbajti fjalën. U bëmë përnjëmend miq. Kish qëlluar në Londër për t`u marrë me disa punë shqiptarësh në mërgim. E brente meraku për mbretëreshën Geraldina, e cila banonte në Estoril. Dhe e kish gozhdë në zemër që mbretit Leka i duhej të merrej në Madrid me shitblerje pronash të patundshme për të nxjerrë bukën e gojës.
Më foli gjer` e gjatë për veprat e artit që, njëherë e njëkohë, kishin pasë qenë të tijat. Kishte shitur en bloc pikturat e Braque, që i përkisnin periudhës fauve, si dhe kuadrot e Juan Gris-it, e të gjitha këto një koleksionisti australian që ia thoshin emrin Douglas Cooper. Më kallzoi për gjuetinë e jashtëzakonshme të fazanit në tokat e stërgjyshërve, edhe pse nuk kish qenë asnjëherë në Shqipëri dhe e kish shkuar jetën duke u endur sa nga Zvicra në Aleksandri. Një herë më pyeti nëse e dija që qeveria e Enver Hoxhës nuk ishte gjë tjetër veçse një klikë homoseksualësh.
„Të paktën kështu më kanë thënë.“
S`m`u lips shumë kohë për t`i rënë në të që beu nuk ishte blerës, por shitës. Vështirësitë financiare e shtrëngonin që, kohë pas kohe, t`i jepte duart ndonjërës prej veprave të artit që zotëronte. Dhe, me një farë druajtjeje, më pyeti nëse mund të më ngjallte interes ndonjë copëzë prej koleksionit të tij.
„Sigurisht që më intereson,“ iu përgjigja.
„Atëherë mund të të dëftoj ndonjë çikërrimë nga ato që kam në Ritz.“
Isha pothuaj trokë. Drejtuesit e Sotheby-s e përjashtonin krejtësisht mundësinë që njerëzit si puna ime ta ndihmonin ngapak rrogën e tyre të mjerë me ndonjë të ardhur private. Ç`duhej të bëja? Të rrija e të fryja sytë? Nxirrja ndonjë gjë të vogël duke trafikuar objekte të antikitetit – deri sa një ditë të bukur, presidenti më tha, prerazi, të hiqja dorë. Nuk ishte e pranueshme që njerëz nga personeli i tij të jepnin-e-të merrnin me vepra arti, çka, në një mënyrë ose një tjetër, do të thoshte ndërhyrje aktive në ndonjë shitje të mundshme në ankand.
E megjithatë, vetmevete, thosha që kjo gjë nuk ishte aspak e drejtë. Me sa dija unë në tregun e artit s`mbetej njeri pa i futur duart.
Por në rastin e Beut e kisha ndërgjegjen të qetë, ngaqë ai s`pranonte kurrsesi t`i nxirrte në ankand gjërat e veta. Për mendimin tim, s`e honepste dot idenë që gjatë ditëve të ekspozimit, sendet e tij të shkonin e të binin në duart e vulgut, të gjindjes që nuk kishte Sy. E veç kësaj, gjithçka ma dhuronte. Mbi shtratin e tij në Ritz ishin hedhur mbarë e prapë objekte të një bukurie të rrallë: një bronx grek arkaik, fragmenti i një kutie reliktesh mozani, stoli bizantine, një palete e gjelbër ardeze prej Egjiptit paradinastik dhe shumë sende të tjera.
„A ta ka ënda t`i kesh?“ më pyeste i kapluar nga ankthi.
„Po.“
„Atëherë po t`i dhuroj. Midis miqsh që kanë Sy as që mund të bëhet fjalë për para.“
I mbështillja këto thesare me letër të tejdukshme dhe ia shpija një mikut tim antikuar për të marrë vesh se sa para mund të nxirrja prej tyre. Por, kurdoherë, nja dy prej këtyre objekteve i hiqja mënjanë për vete.
Të nesërmen binte zilja e telefonit. „Chatwin, a je i lirë të vish e të pimë ndonjë gjë së bashku?“
„S`do mend, Bej.“
E kësisoj takoheshim në barin e hotel Ritz-it.
„Chatwin, më lipset të të kërkoj nja dy ndere të vogla. Ti e di se sa e mundimshme është të zhvendosësh kapitale sa nga njëra anë e Evropës në tjetrën. Dhe në kohë si këto që jetojmë bankat janë gjithnjë e më pak të mirësjellshme. Kam vënë re që gjatë vizitës sime në Londër kam shpenzuar ca si tepër. Do të doja të dija nëse do të kish mundësi të kopsitje nja dy gjëra për hesap tim.“
„Natyrisht, Bej.“
„E di, me rrobaqepësin sikur e kam tepruar cazë. Është fjala për tre a katër kostume. Për nja katër palë këpucë te Lobb-i. Dhe pastaj kisha një detyrim edhe ndaj asaj plakushes së gjorë, Bentley! I nevojitej një radiator i ri.“
„Të shoh çfarë mund të bëj.“
U hodha një vrap te rrobaqepësi dhe i kërkova llogarinë e Beut. Paskëtaj shkova te Lobb-i. Te Jack Barclay mora vesh sa kishte kushtuar radiatori. Në asnjë rast llogaritë nuk ishin të ekzagjeruara; por, tekefundit, sipas traditës më të mirë orientale, kurdoherë bëhej pazar rreth çmimit. Përndryshe, pazari s`ishte pazar i vërtetë.
„Chatwin, si thua, sikur t`i thoje nja dy fjalë arkëtarit të Ritz-it për mua. Puna është se kam ndër mend të nisem në Zvicër të shtunën e ardhshme.“
„As mos e diskuto, Bej. Meqë ra fjala, përse nuk nisesh të hënën?“
„Ah, medet, ja që nuk është e mundur. Të martën, Lady Turnbull, shkon e jep një cocktail për shoqatën Anglo-Shqiptare. Dhe si shambellan që jam nuk mund të mungoj.“
„Atëherë, përse nuk nisesh të mërkurën?“
„Epo mirë, me të thënë e me të bërë, po nisem të mërkurën.“
„Shpresoj që, pas kësaj të sotmes, të mos kesh më telefonata të tjera, apo jo?“
Dhe kjo histori rrodhi kështu për afro dy a tre vjet. Sot e kësaj dite, duke shfletuar katalogët e ndonjë muzeu amerikan apo ekspozite të artit antik, ngandonjëherë më proftas të shoh fotografinë në një faqe të plotë të një objekti apo pikture që Beu, dikur, ma kish pasë kaluar mua: „Një vazo e mrekullueshme cikladike prej mermeri …“, „Kryet e një efebi gdhendur në mermer pentelik të një shtyllëze varri atik të fund shekullit të pestë …“, „Kryet e një amuri në mermer të bardhë që i mvishet Desiderio da Settignano-s …“, „Një pikturë që na paraqet Krishtin të shpotitur, tempera në pëlhurë liri, e një nxënësi të Mantegna-s, pas të gjitha gjasave e Melozzo-s nga Forli-a …“.
Neve na ka mbetur vetëm një send nga koleksioni i Beut: unaza që i dhurova sime shoqe për fejesë. Është një unazë greke, e punuar e tëra në ar e argjend, e fundshekullit të pestë, para Krishtit. Beu ia kish blerë një tregtari egjiptian, në Kairo, që ia thoshin emrin Tano, diku aty nga viti 1947. Pas mendjes sime duhet ta ketë prejardhjen nga thesari i Tell el-Mashkuta-s, që në pjesën më të madhe, ruhet në Muzeun e Brooklyn-it.
Në të është gdhendur një luaneshë e plagosur, që rreket të shkulë, sa me gojë e sa me njërën nga putrat e përparme, heshtën e një gjahtari ngulur në ijë. Sigurisht që nuk është dhurata më e goditur që mund t`i bëhet të dashurës për fejesë, por me aq sa marr vesh unë është unaza më e mrekullueshme greke që më kanë zënë sytë ndonjëherë.
I shkruaj këto radhë për Beun ngaqë njerëzit e sojit të tij janë duke u zhdukur dhe zor se kanë për t`u shfaqur më. Edhe pse dyshoj se jeta e atij njeriu ka qenë disi e stisur, e vërteta është që Syri i mbeti ngaherë i ri e i kthjellët.
1988
E përktheu: Virgjil Muçi
