TIMOTHY SNYDER
Është mirë, por jo edhe aq mirë, të kremtosh për gazetaren dhe historianen e sotme, Svjetllana Aleksejeviç, fituese e Çmimit Nobel në Letërsi për këtë vit, si shkrimtare bjelloruse. Forca e veprës së saj, burimi i forcës dhe i besueshmërisë së saj, është zgjedhja e një brezi (e brezit të saj) si një temë kryesore dhe vëmendja e madhe ndaj momenteve kryesore të ndryshimit, siç ishte fundi i Bashkimit Sovjetik. Ajo lidhet me Rusinë dhe me Ukrainën, si edhe me Bjellorusinë dhe është një shkrimtare e të tria shteteve; kalimi nga shteti sovjetik në shtetet kombëtare u provua nga të tria dhe jeta e saj është e ndarë midis tyre. Metoda e saj është hetimi i afërt i të shkuarës me anën e grumbullimit të zërave të veçantë; e duruar në kapërcimin e klisheve, e vëmendshme ndaj të papriturave dhe e kufizuar ndaj ekspozimit, shkrimet e saj shtrihen shumë larg përvojave dhe preokupimeve të saj vetjake, shumë larg brezit të saj dhe shumë larg tokave të ish-Bashkimit Sovjetik. Polakët kanë një fjalë të bukur për këtë metodë, literatura faktu, “letërsi me fakte.” Arritja e saj kryesore, shkëputja e përvojës nga miti, e ka bërë atë kritiken kryesore ndaj diktaturave nostalgjike të Bjellorusisë dhe Rusisë.
Të thuash se Aleksejeviçi ka lindur në Ukrainën sovjetike, më 1948, do të thotë t’i shkosh pas qejfit atij lloj thjeshtësimi, që ajo ka kërkuar ta ekspozojë që nga fillimi. Qyteti i saj i lindjes, Stanislavivi, ishte një rajon i njohur si Galicia, që kishte qenë pjesë e Polonisë që nga shekulli i katërmbëdhjetë, pjesë e monarkisë habsburge në shekullin e nëntëmbëdhjetë dhe pjesë e Republikës së Dytë Polake në vitet 1920 dhe 1930. Ai ra nën sundimin sovjetik më 1939, kur Bashkimi Sovjetik pushtoi Poloninë, pas Paktit Molotov-Ribentrop dhe pastaj në pushtimin gjerman, më 1941, kur Hitleri e tradhtoi Stalinin dhe sulmoi Bashkimin Sovjetik. Përpara luftës, popullsia më e madhe në Stanislaviv ishin hebrenjtë, që pothuajse u vranë të gjithë gjatë holokaustit. Shumë nga polakët dhe ukrainasit e qytetit u vranë apo u dëbuan prej gjermanëve apo sovjetikëve gjatë luftës, kurse të tjerët u morën në shërbim në Ushtrinë e Kuqe dhe vdiqën në luftime. Stanislavivi, ku Aleksejeviçi kaloi pesë vitet e para të jetës së saj, ishte, pra, një qytet i ri sovjetik, si nga ndarja administrative edhe nga popullsia.
Ndoshta ka rëndësi që pothuajse çdo gjë në qytetin e saj të lindjes ishte një ndrydhje, por edhe një frymëzim nga e kaluara e pakujtuar dhe se familja e saj u përfshi nga të dyja anët e debateve, që nuk mund të përcillen kurrë plotësisht. Babai i saj bjellorus pat luftuar kundër nacionalistëve ukrainas, që po përpiqeshin të fitonin Galicinë për një Ukrainë të pavarur. Gjyshja e saj ukrainase, nga nëna, i tregonte asaj për atë që ukrainasit e quanin “holodomor”, urinë e shkaktuar nga politika e Stalinit, gjatë së cilës kishin vdekur më shumë se tre milion njerëz në Ukrainën sovjetike, më 1932 dhe 1933. Këto ishin njoftime të rëndësishme, sepse kolektivizimi i bujqësisë, suksesi i qëllimshëm i së cilës ishte një mit kryesor në historinë sovjetike, ishte një nga shkaqet e urisë. Ukrainasit u fajësuan për mjerimin dhe iu nënshtruan konfiskimeve dhe represalieve të ashpra, që i hapën udhën urisë në territorin e tyre, ndërsa qytetarëve sovjetikë në tërësi u thuhej se kolektivizimi ishte një sukses i madh, që pengohej vetëm nga nacionalistët dhe sabotatorët.
Kolektivizimi, krahas Luftës II Botërore (e njohur si “Lufta e Madhe Patriotike”), krijuan atë Bashkim Sovjetik që provuan njerëzit e gjeneratës së Aleksejeviçit. Të dyja ishin vuajtje që u mbuluan me mite të bukura, mite që ecën pjesërisht, sepse njerëzit dëshironin që vuajtjet e individëve dhe vdekja të kishin kuptim. Në retrospektivë thuhej se kolektivizimi kishte qenë i domosdoshëm për fitoren në luftë, kurse fitorja në luftë u përdor për të demonstruar legjitimitetin e një sistemi të tillë. Kolektivizimi ishte gur themeltar i një shoqërie të një lloji të ri, e cila pas luftës mund të çohej edhe në vende të tilla si Stanislavivi. Familja e Aleksejeviçit u shpërngul nga Stanislavivi në Ukrainën sovjetike, në rajonin polak të Bjellorusisë Jugore në vitet 1950, një tokë e njohur për identitetin e paqartë kombëtar të banorëve të saj. Kur ishte shumë e re, Aleksejeviçi mësonte në shkollë dhe punonte në një gazetë lokale të këtyre provincave, kurse nga fundi i viteve 1960 ajo shkoi në Minsk, kryeqytetin e Bjellorusisë sovjetike, për të studiuar në gazetari, por, kur mbaroi studimet, u kthye përsëri në provincë, ku përfundoi duke punuar në Biaroza, në jugperëndim, një qytet tjetër që kishte qenë i Polonisë përpara luftës. Ndërkohë, emri i qytetit të saj të lindjes, Stanislavivit, ishte ndryshuar me emrin që ai ka tani në Ukrainën e pavarur: Ivano-Frankivsk.
Tre nga elementët përbërës të identitetit sovjetik të gjeneratës së Aleksejeviçit ishin lëvizja nga njëra anë e BRSS-së te tjetra, gjuha ruse që e bënte të mundur një lëvizje të tillë dhe nostalgjia zyrtare sovjetike, që e zëvendësoi gradualisht ideologjinë marksiste në vitet 1970. Largimi nga Ukraina sovjetike për në Bjellorusinë sovjetike, ashtu siç bëri familja e saj, do ta kishte bërë besnikërinë e përgjithshme sovjetike më bindëse se sa besnikëria lokale dhe megjithëse asnjë nga prindërit e saj nuk kishte origjinë ruse, rusishtja ishte gjuha e familjes dhe e vetmja gjuhë në të cilën ka botuar Aleksejeviçi. Njerëzit e brezit të saj, si Presidenti rus Vladimir Putin (lindur më 1952) dhe Presidenti i Bjellorusisë Aleksandër Lukashenko (lindur më 1954), nuk morën pjesë në transformimet dhe kataklizmat e viteve 1930 dhe 1940, por u ushqyen me idenë gjysmë-marksiste se të gjitha vuajtjet kishin një qëllim dhe me idenë neoprovinciale se ky qëllim ishte vazhdimësia e shtetit shembullor sovjetik, ku qëlloi që ata kishin lindur. Kur Leonid Brezhnjevi shpalli se Bashkimi Sovjetik përfaqësonte “ekzistencën e socializmit të vërtetë”, ai mohoi të ardhmen e utopisë së tij, këmbënguli mbi gjendjen e atëhershme dhe e vendosi legjitimitetin e sistemit te e shkuara e tij. Sot, kur vëmë përballë mitin e Luftës së Madhe Patriotike dhe atë të Stalinit si një udhëheqës i mirë, ne nuk dëgjojmë jehonat e ngjarjeve, por të fushatave të kujtesës së viteve 1970. Brezi që u rrit në atë periudhë është sot në pushtet në Rusi dhe në Bjellorusi – por jo në Ukrainë.
Ajo çka ishte e pazakontë për Aleksejeviçin, si një gazetare sovjetike e viteve 1970 dhe e fillimit të viteve 1980, në Biaroza dhe pastaj në Minsk, është se ajo kërkoi të ndalte makinën sovjetike të kohës pasi ajo i kishte futur marshet nga para, prapa. Ajo që ishte gati unike, ishte se ajo zbuloi një rrugë për të vepruar kështu: një gazetari investiguese, që nisi me supozimin se e vërteta mund të gjendej, por nxjerrja e saj ishte një çështje e punës së palodhur të individit me një bashkëbisedues, që ndoshta tregonte të shkuarën e jetës së tij për historinë kolektive sovjetike. Dorëshkrimi i saj i parë, që nuk mund të botohej, ishte rreth përvojës tipike sovjetike për të ikur nga fshati për në qytet, forma bazë e përparimit shoqëror që do të thoshte gjithashtu, si në Bashkimin Sovjetik edhe kudo gjetkë, një ndryshim i kujtimeve vendase për tema më të ashpra të jetës urbane.
Në qytetet e Bashkimit Sovjetik perëndimor, që Aleksejeviçi i njihte më mirë, jeta urbane nuk ishte thjesht një diçka e re për disa, por një gjë e re pothuajse për të gjithë, meqenëse klasat urbane të para luftës ishin shkatërruar nga lufta, holokausti dhe dëbimet. Qytetet e boshatisura u populluan me njerëz të rinj, jo vetëm nga fshatrat përreth, por edhe nga fshatrat e tjera të BRSS-së. Minsku, kryeqyteti i Bjellorusisë sovjetike, ishte ndoshta ekstremi i një qyteti sovjetik të pasluftës, që kishte humbur gjatë pushtimit gjerman jo vetëm popullsinë e tij të madhe hebreje, por edhe një pjesë të rëndësishme të territorit ku flitej bjellorusisht. Aleksejeviçi, që punonte në Minsk për një gazetë kulturore bjelloruse po merrte pjesë në rusifikimin gjuhësor të rajonit, që u mundësua nga lufta. Minsku ishte dhe mbetet një kryeqytet i nostalgjisë sovjetike, ku kashta e vuajtjeve të kohës së luftës ishte kthyer në flori me kuptimin politik. Asnjë republikë sovjetike nuk vuajti më shumë nga lufta se sa Bjellorusia, ndërsa partizanët dhe “qytetet e saj heroike” u bënë bërthama e kultit të kujtesës.
Ky proces u kundërshtua në fillim nga shkrimtari i shquar bjellorus Ales Adamoviç, romani i të cilit, Katuni (1971), fillonte me një subjekt të pranueshëm – fshatin e Katunit, që ishte zgjedhur për ceremoninë përkujtimore të luftës partizane sovjetike kundër pushtimit gjerman të Bjellorusisë. Por ai u kthye menjëherë në një rrëfim mjaft sfidues pikërisht për ngjarjet që po bëheshin monumentale. Historia nis me rrëfyesin që udhëton me autobus për në Katun; i verbuar nga lufta, tani ai dëgjon vetëm zërat e ish-shokëve të vet, që i sjellin ndërmend kujtimet e luftës. Megjithëse Katuni ishte një vepër artistike dhe Aleksejeviçi ishte gazetare, metoda e mbylljes së syve për monumentin dhe dëgjimit të zërave deri sa rrënojat nga poshtë filluan të lëvizin, ishte një gjë që ajo e bëri vetë. Adamoviçi, romani i të cilit tani gjendet në anglisht, në një përkthim të shkëlqyer, pati një ndikim të madh letrar dhe intelektual mbi Aleksejeviçin.
Libri i dytë i Aleksejeviçit u përfundua në vitin 1983 dhe tregonte përvojën e grave ushtare sovjetike në Luftën II Botërore, të cilat ajo shkoi për t’i takuar nëpër Bashkimin Sovjetik me mbështetjen e qendrës së punës për revistën kulturore në Minsk, në kohën e saj të lirë dhe me shpenzimet e saj. Po edhe ky libër nuk mundi të botohej. Por në vitin 1985 erdhi pjerestroika, programi reformator i Mikail Gorbaçovit dhe së bashku me të edhe mundësia për të botuar për të shkuarën. Libri i saj u botua me titullin Fytyra jofemërore e luftës dhe u shit jashtëzakonisht shumë ne vitet e fundit të BRSS-së. Madje edhe pas tridhjetë vjet studimesh gjinore në Europë dhe Shtetet e Bashkuara ai mbetet një pikë referimi për studimin e ushtareve femra.
Fundi i Bashkimit Sovjetik nuk i ndryshoi shumë subjektet e Aleksejeviçit, madje as qëndrimin e saj politik. Ndaj nuk është krejt e drejtë që të flitet për të si një disidente apo opozitare, meqenëse ajo nuk ishte vërtet aktive në politikë, as nga fundi i Bashkimit Sovjetik apo në Bjellorusinë e pavarur, në vitin 1991. Ajo nisi të shkruante rreth përvojave të viteve 1970 dhe 1980, për njerëzit e brezit të saj, që i kundërshtuan interpretimet (dhe heshtjet) zyrtare të kohës, si edhe përpjekjet e nacionalistëve (bjellorusë, rusë apo të tjerë) për ta përdorur të kaluarën sovjetike si një material të gjallë për një tjetër histori mbi një të ardhme të ndritur.
Libri i katërt i Aleksejeviçit, i botuar më 1989, ishte për luftën sovjetike në Afganistan (1979-1989), fatkeqësinë që ndoshta me shumë se çdo gjë e rrëzoi Bashkimin Sovjetik. Fillimisht shtypi sovjetik mbajti heshtje rreth pranisë së Ushtrisë së Kuqe në Afganistan, pastaj e pasqyroi misionin si një mision për ruajtjen e paqes, se sa për të mbështetur një regjim të caktuar (dhe të dënuar). Në epokën e televizionit, imazhi tipik i shtypit sovjetik ishte ai i një ushtari sovjetik që mbillte një pemë. Aleksejeviçi kërkoi përsëri veteranët dhe gratë, ushtarët e rinj dhe nënat e tyre. Përfundimi ishte një reportazh i shkëlqyer, ndoshta libri i saj më i mirë, në të cilin problemet (ai që ne tani mund ta quajmë stresi i pasluftës) e të rinjve dalin nëpërmjet fjalëve të nënave të tyre, si edhe nga ata vetë, kurse pastaj, përvojat tipike shfaqen ngadalë me kujtimet e veçanta. Libri u botua në anglisht me titullin Zinky Boys, çka është një gjë e pakëndshme, pasi “zinku” iu referohet arkivoleve të ushtarëve.
Për Aleksejeviçin, fundi i Bashkimit Sovjetik, më 1991, nuk ishte një fillim i ri, radikal, meqenëse, siç dukej se thoshte ajo, e tashmja nuk mund të lëvizë drejt së shkuarës, kur procesi normal i vlerësimit të së shkuarës është ndërprerë. Kur nostalgjia zyrtare ka mbushur hapësirën që nevojitet për një rivlerësim të veçantë, ndryshimi mund të jetë fatal. Libri tjetër i Aleksejeviçit ishte për njerëzit e brezit të prindërve të saj, shpesh heronj të Luftës së Dytë Botërore, që kryen vetëvrasje gjatë viteve 1990.
Në librin tjetër, rreth fatkeqësisë bërthamore në Çernobil, ajo mblidhi bashkë teknikat e saj të regjistrimit të zërave me një alegori më të qartë rreth kuptimit të së shkuarës sovjetike. Nga ana tjetër, ajo, më shumë se çdokush tjetër, i bëri viktimat individë të dallueshëm, të rrethuar nga një kontekst i caktuar sovjetik, duke i dhënë kuptim asaj që ndodhi me nxitim, gjënë më të mirë që mund të bënin me kompetencat që kishin.
Ata na thanë një thes me broçkulla. Do të vdisni. Duhet të ikni. Evakuohuni. Njerëzit filluan të tremben. Atyre iu hyri frika në palcë. Natën njerëzit nisën të paketonin sendet e tyre. Edhe unë mora rrobat mia dhe i mbështolla. Distinktivët e kuq për punën time të ndershme dhe kopekët e mi fatlumë. Çfarë trishtimi! Trishtimi më pushtoi zemrën. Le të mbetem këtu ku jam i shtrirë. Pastaj dëgjova për ushtarët që po evakuonin një fshat dhe për atë plakun dhe plakën që qëndruan atje. Deri atëherë, kur njerëzit ishin zgjuar dhe kishin hipur nëpër autobusë, ata do t’i kishin marrë lopët dhe do të kishin shkuar në pyll. Ata do të prisnin atje. Ashtu si gjatë luftës, kur atyre iu digjeshin fshatrat. Po përse na ndiqnin ushtarët tanë?
Në të njëjtën kohë, subjekti i helmimit radioaktiv e bëri qasjen specifike të Aleksejeviçit ndaj së shkuarës, të tashmes dhe të ardhmes, mjaft të veçantë. Kur reaktori i Çernobilit shpërtheu në prill 1986, autoritetet sovjetike u treguan të ngadalshme për të informuar popullsitë vendase dhe nuk qenë asnjëherë të qarta rreth shkallës së fatkeqësisë. Banoret e Ukrainës sovjetike u prekën të parët, por e gjithë Bjellorusia sovjetike ra shpejt nën renë radioaktive. Që autoritetet sovjetike zgjodhën heshtjen, kjo do të thoshte se dëmi ishte akoma më i madh. Me t’u ekspozuara para radioaktivitetit, njerëzit kishin pak gjëra për të bërë. Kombinimi i fatkeqësisë me gënjeshtrën ishe sëmundje dhe vdekje.
Një nga mënyrat e vlerësimit të hetimeve të njëpasnjëshme të Aleksejeviçit për katastrofat e fuqishme është kundërvënia e tyre ndaj disa mënyrave të shpejta të një gjinie popullore dhe të afërt, letërsinë pas-katastrofike të ish-hapësirës sovjetike dhe të botës. Në Shtetet e Bashkuara kjo lloj letërsie është e njohur nga vepra të tilla si ajo e David Fosterit Infinite Jest (1996), në të cilën Amerika e Veriut është transformuar me një përpjekje mjaft ambicioze për t’iu kundërvënë ndotjes dhe Gari Shteingartit Super Sad True Love Story (2011), në të cilën sfondi është rënia e Shteteve të Bashkuara nga borxhi kinez. Haruki Murakami, emri i të cilit lakohet shpesh nëpër bisedat rreth Çmimit Nobel, e pyet shpesh lexuesin të grumbullojë të dhëna rreth natyrës së vërtetë të një fatkeqësie të ardhshme. Një variant befasues rus është vepra e Mikail Jurievit, The Third Empire: The Russia that Ought to Be (2006), në të cilën një luftë globale e çon fuqinë ruse në brigjet e Atlantikut. Ajo që është e përbashkët në shembujt amerikanë dhe rusë të kësaj gjinie, është se ato japin një formë ngushëllimi: ose një të qetë me komedi, ose një më të egër me fuqi. Njerëzit gjejnë strehë te droga dhe dashuria në veprat e Uollisit, Shteingartit dhe Murakamit dhe triumfin e fuqisë duke lexuar Jurievin.
Në Bjellorusi, i talentuari Viktor Martinoviç e jep katastrofën pa këto lloj ngushëllimesh: te Mova (2014) ai imagjinon një Bjellorusi të ardhme qëë shtë pjesë e Rusisë, e cila vetë është e mbyllur nga Perandoria Kineze. Në këtë sferë, forma legjitime e aktivitetit publik është pazari dhe lejimi i gjuhës lokale ruse. Nuk ka asnjë lehtësim komik, madje nuk ka lehtësim fare. Pushteti nuk iu jep shpëtim provincave. Objekt tërheqjeje janë copëzat e letrës me fjalën bjelloruse mova, që do të thotë “gjuhë.” Në qoftë se shkojmë aq larg sa kjo perspektivë letrare bjelloruse mbi pas-katastrofën, ne e shohim Aleksejeviçin nga një anë tjetër. Në veprën e saj nuk ka shpëtim nga katastrofa, sepse ajo është jashtë dhe brenda nesh. Kërkimi për copëza të së kaluarës autentike është individual, i rrezikshëm dhe shkatërrues, por nuk ke çfarë bën asgjë tjetër. Disa kritikë të Aleksejeviçit në Bjellorusi sot dëshirojnë që ajo të përdorte gjuhën bjelloruse, duke parë në kulturën kombëtare mungesën e një elementi themelor autenticiteti apo një mundësi për të krijuar diçka të freskët. Është interesante, për shembull, që Martinoviçi e shkroi romanin e tij të parë në rusisht, kurse të dytin në bjellorusisht.
Kronikat e trishtuara të Aleksejeviçit rreth grave ushtare në Luftën e Dytë Botërore, veteranëve të luftës sovjetike në Afganistan, viktimave të katastrofës së Çernobilit, mes të tjerash, janë, pra, e kundërta e largimit prej realitetit. Ajo nuk e lejon veten të hidhet përpara me mjetet e letërsisë imagjinare dhe pastaj të kërkojë përsëri kuptimin, shpëtimin apo shkëputjen. Ajo e ruan të shkuarën nga modelet e harresës kolektive me punën e palodhur, duke folur me mijëra njerëz dhe pastaj duke i organizuar zërat e tyre në një mënyrë që e ruan përvojën pa rrëfime imponuese. Aleksejeviçi krahasohet hera-herës me gazetarin e madh, ndërkombëtar, polak, Riszard Kapusçinskin. Por ndryshe prej tij, ajo i reziston joshjes për krijimin e personazheve tërheqëse me kompozime. Ajo nuk ka personazhe, por vetëm zëra.
Aleksejeviçi është njëra nga shumë pak fituesit e Çmimit Nobel për Letërsinë, që nuk lidhet kryesisht me letërsinë artistike, një grup i vogël ku përfshihet Aleksandër Solzhenjicini, Uinston Çërçilli dhe historiani gjerman Teodor Momsen. Ky krahasim zbulon një dallim të rëndësishëm: qoftë kur shkruajnë për Perandorinë Romake (Momseni), Luftën e Dytë Botëtrore (Çërçilli) apo Gulagun (Solzhenjicini), të tre burrat në fjalë po përpiqeshin për interpretime mjeshtërore koherente të ngjarjeve kryesore historike. Aleksejeviçi, nga ana tjetër, mund të duket si më pak ambicioze për faktin se ajo nuk kërkon t’i japë formë ndonjë ngjarjeje. Po ç’ka bërë ajo dhe këtu, me këta të tre ajo është më afër Solzhenjicinit më të ri, është puna jo e drejtpërdrejtë me një rrëfim të vetëdijshëm mjeshtëror, që tanimë ekziston. Gjithsesi, ndryshe nga Solzhenjicini, që kërkonte ta përmblidhte të gjithë historinë sovjetike në jetën e mëvonshme, Aleksejeviçi iu ka qëndruar afër përvojave dhe kujtimeve të brezit të saj, që nga natyra e tyre janë vazhdimisht në ndryshim.
Në veprën e saj më të fundit, Aleksejeviçi identifikohet qartë (“ne”) me brezin e saj sovjetik dhe pas-sovjetik. Në veprën Kohë e dorës së dytë, krijuar gjatë një dekade mërgimi politik dhe botuar menjëherë pas kthimit të saj në Bjellorusi, më 2013, ajo e trajton personalitetin sovjetik si një subjekt në vetvete, të hapur ndaj interpretimit dhe riinterpretimit, por pa pohuar ndonjë fillim të ri. Kjo vepër është ndoshta më e hapur ndaj kritikave se sa librat e mëparshëm, meqenëse metoda e Aleksejeviçit varet nga kontakti i drejtpërdrejtë me burimet e saj dhe në mërgim ajo mund të mos ketë qenë e aftë të shihte rrugët e shumta me të cilat bjellorusët dhe të tjerët u ndeshën me të shkuarën në vitet 2000, kur ajo ishte jashtë shtetit. Kjo thuhet se është pikërisht kërkimi i pareshtur nga Aleksejeviçi i përvojave formuese të viteve 1970 dhe 1980, që i bëjnë përvojat e saj një kritikë të saktë ndaj abuzimit me kujtesën në Bjellorusinë e sotme dhe sidomos me Rusinë e sotme. Veprat e saj jo-artistike si një lloj anti-trillimi dhe alternative ndaj realiteteve alternative, që në Rusi dhe në Bjellorusi lindin pas verbërimit nga një nostalgji e dyfishtë: e elitës së sotme sunduese për vitet 1970 dhe 1980, që ishte në vetvete një kohë e nostalgjisë së fabrikuar për sovjetiket e viteve 1930 dhe 1940.
Pikërisht nën këtë prizëm duhet kuptuar edhe kritika e Aleksejeviçit për luftën e sotme ruse në Ukrainë. Do të ishte mjaft e lehtë për ta vendosur atë në traditën e gazetarëve të guximshëm, investigues, rusë, shumë prej të cilëve ishin femra dhe disa janë vrarë, sepse iu kundërvunë rrëfimeve për luftërat e Rusisë së udhëhequr nga Putini, duke shkruar atë që panë me sytë e tyre. Një nga gazetaret më mbresëlënëse, Ana Politkovskaja, u vra më 7 tetor 2006 dhe nëntë vjetori i vdekjes së saj ishte një ditë para se Aleksejeviçit t’i jepej Çmimi Nobel. Por meqenëse Aleksejeviçi e bëri veprën e jetës së saj zëvendësimin e miteve të krijuara për vitet 1970 dhe 1980 me një lloj historie investiguese bashkëkohore, ajo na sjell edhe një kritikë më të thellë ndaj luftërave që bazohen mbi figura të shpikura historike. Ajo që ne përjetojmë në Perëndim si propagandë ruse është pjesërisht një thirrje e sinqertë se lufta e shkuar e fisnikëron luftën e sotme dhe justifikon luftën e ardhshme. Kur Lufta e Madhe Patriotike shihet si një fitore mjaft e mirë dhe jo si një luftë e përgjakshme e historisë njerëzore, lufta shihet si më tërheqëse dhe më e virtytshme, kurse kur lufta e tmerrshme dhe e humbur në Afganistan mjegullohet me një rrëfim mbi dobësinë joburrërore sovjetike, vuajtjet e vërteta të veteranëve duken pa lidhje, kurse kur Çernobili shtypet nga kujtesa zyrtare, atëherë ka mundësi që në televizionin rus të flitet për kthimin e vendeve në pluhur radioaktiv. Aleksejeviçi reagoi me shpejtësi, në mënyrë instiktive, ndaj të gjitha këtyre gjërave dhe prandaj pagoi edhe një çmim.
Aleksejeviçi nuk është kujtuar në një vend si Rusia, me të cilën vepra e saj ndoshta lidhet më shumë sot. Ajo shkruan vetëm në rusisht, ndërsa temat e saj janë ato me të cilat mund të identifikohen parimisht rusët, të paktën të brezit të saj. Libri i saj për gratë në luftë u shit dy milion kopje në Bashkimin Sovjetik, gjë që tregon se ai tani gjendet në mbi një milion e ca rafte librash në Rusi. Këtë verë ajo u bë subjekt i një fushate shtypi në median ruse, ku ajo u damkos si “antiruse.” Arsyeja e këtij pretendimi ishin kritikat e saj për luftën e Rusisë në Ukrainë. Reagimi i Aleksejeviçit ishte demaskues. Duke qëndruar në Maidan, thoshte ajo, vështronte fotografitë e burrave që ishin vrarë me snajper gjatë revolucionit ukrainas. Ky, vendi i revolucionit ukrainas të viteve 2013-2014, ia mbushi asaj sytë me lot. Vajtimi për fatin e të tjerëve, shprehej ajo, “nuk është urrejtje.” Dhe pastaj: “Në kohën tonë është e vështirë të jesh një njeri i ndershëm.”
Megjithatë, Aleksejeviçi, pas kthimit të saj në Minsk, dy vjet më parë, sigurisht që e ka pasur më të lehtë se të tjerët. Ajo nuk e kishte problem t’u shpjegonte perëndimorëve, shumë më shpejt se sa mund ta kuptonin ata vetë, se Rusia, në fakt, e kishte sulmuar Ukrainën. Ajo shpjegoi me shpejtësi të madhe se gabimi nuk qëndronte te një njeri, por në përvojat e brezave sovjetikë, që tani ripërdoreshin për luftëra të reja. Kur ajo rendiste përshkrimet e shtrembra të ngjarjeve të Ukrainës në median ruse, ajo fliste për shoqërinë ruse si një “Putin kolektiv.” Siç shprehej ajo: “Putini vuri bast me instinktet më të thjeshta dhe fitoi. Edhe nëse ai zhduket nesër, ne do të mbetemi siç jemi.”
“Ne” është fjalë e dukshme, meqenëse Aleksejeviçi, kur flet për rusët, mund të thoshte thjesht “ata.” Por ajo nuk thotë ashtu. Ajo identifikohet qartë me rusët, si edhe me bjellorusët dhe ukrainasit, si tre kombe të reja që ecin nëpër vështirësi të panjohura të sovranitetit. Fakti që sot jo vetëm ukrainasit, por edhe bjellorusët i përkasin një shoqërie politike mjaft të ndryshme nga rusët, nuk do të thotë se ata janë të ndarë nga historia sovjetike, meqenëse siç sugjeron Aleksejeviçi, një ndarje e tillë është aktualisht e pamundur. Her-herës ajo duket optimiste dhe hera-herës jo. Ajo e bën të qarrtë se qarkullimi i brezave nuk sjell automatikisht ndryshime dhe duke folur për udhëtimet nëpër Bjellorusinë, Ukrainën dhe Rusinë e sotme, ajo gjen të rinj “deri diku servilë.” Por ajo duket se e vlerëson edhe revolucionin ukrainas si një thyerje dhe imagjinon që Bjellorusia ka mundësi të bëhet “një vend normal europian.” Rusia, thotë ajo, ka problem me “nacionalizmin”, por edhe ajo mund ta kapërcejë atë. Po ashtu duhet kujtuar që të gjitha këto shkrime dhe të gjitha këto deklarata janë në gjuhën ruse.
Po si do të ishte një botë ruse pa nacionalizëm? Një nga justifikimet e Kremlinit për luftën e tanishme në Ukrainë ishte ideja e mbrojtjes së “botës ruse.” Kuptimi i kësaj fraze të mbështetur nga Putini dhe udhëheqja ruse, “bota ruse” është një vend specifik ku njerëzit flasin rusisht dhe prandaj meritojnë mbrojtje nga ushtria ruse. Ky variant i “botës ruse” është qenësisht totalitar, meqenëse ai ngatërron praktikat e veçanta gjuhësore me shkaqet e luftës dhe iu lejon udhëheqësve me mijëra milje larg të vendosin se kush kërkon mbrojtjen e tyre.
Megjithatë, ideja e një “bote ruse”, e një shkëmbimi ndërkombëtar idesh në gjuhën ruse, ka edhe një kuptim tjetër, ashtu si “bota angleze” apo “bota spanjolle” apo “bota kineze”. “Bota ruse”, siç ka thënë Aleksejeviçi, mund të jetë edhe universale, edhe “humaniste.” Në këtë kuptim ajo sigurisht që është një shkrimtare ruse, si edhe një shkrimtare bjelloruse dhe një shkrimtare me origjinë ukrainase. Në qoftë se gjuha ruse nuk është thjesht burim i provincializmit etnik, por një mjet universalizmi, “ne”-ja e saj (e thënë në rusisht) është më e madhe se sa ato që kujtojnë Bashkimin Sovjetik dhe flasin gjuhën ruse.
Në të vërtetë, Çmimi Nobel, që mori ajo, do të zgjerojë botën ruse të letrave, meqenëse proza e saj lexohet jo vetëm nga ata që kanë prejardhjen dhe shqetësimet e saj, por edhe nga më të rinjtë, që mund të mësojnë prej saj, se si ishte Bashkimi Sovjetik dhe ç’kuptim ka trashëgimia e tij. Siç u shpreh një pedagog ukrainas universiteti në Teksas, pas lajmeve rreth Çmimit Nobel: “studentët e mi nuk qanë kur lexuan Gulagun e Solzhenjicinit, por kur lexuan Zëra nga Çernobili të Aleksejeviçit, ata qanë.”
