NICHOLAS SCHMIDLE
Në vitin 2012 lufta civile në Siri preku periferitë e Damaskut. Tanket ushtarake u sulën mbi protestuesit antiqeveritarë në Gota, kurse predhat e artilerisë shpërthenin mbi Daraja. Në një mëngjes të atij maji, një bombë shpërtheu në një automjet në qytetin e Jdeidet Artouz, në jugperëndim të kryeqytetit. Gaiti, një student drejtësie, njëzet e dy vjeçar, u hodh përpjetë nga krevati kur plasi bomba. Ai jetonte në një apartament me dy dhoma së bashku me nënën e tij. Babai i kishte vdekur, kur ai ishte i mitur, kurse katër motrat dhe vëllai, të gjithë më të mëdhenj, ishin larguar nga shtëpia pasi ishin martuar. Gaiti bëri disa hapa drejt dritares dhe hapi perden. Në anën tjetër të rrugës një automobil po nxirrte flakë. Rruga ishte e mbuluar me pjesë trupash.
Viktima ishte fqinji i Gaitit, një burrë alevit, të cilin rebelët e kishin vënë në shënjestër për ta vrarë. Në javët që vijuan veprimet represive të qeverisë u intensifikuan. Një nga mbesat adoleshente të Gaitit u arrestua pasi postoi një koment në Facebook, i cili dënonte sulmin me bomba artizanale nga Forcat Ajrore Siriane mbi civilët në Homs. Agjentët e qeverisë rrëmbyen në rrugë dy nga miqtë e Gaitit. Atë gusht, ushtria hyri në Jdeidet Artouz dhe masakroi një duzinë njerëzish. Gaiti studionte kriminalistikë në Universitetin e Damaskut dhe shpresonte të bëhej gjykatës. Por udhëtimi me transport publik për në mësim tashmë ishte kthyer në një makth. Njëherë, autobusi që ai merrte për në fakultet kaloi gjatë rrugës që shënonte kufirin midis territorit nën kontrollin e regjimit dhe atij nën kontrollin e rebelëve. Plumbat e snajperëve rivalë shponin vazhdimisht anët e autobusit. “Ndërkohë që udhëtonim, – kujton Gaiti- mbuluam kokat.”
Atë vjeshtë, vëllai i tij Galibi, një berber me tre fëmijë të vegjël, u largua nga Siria me lejen e bashkëshortes së tij. Galibi shkoi fillimisht në Turqi me avion, më pas në Greqi me rrugë detare dhe pastaj në Suedi me një kamion, i fshehur në një arkë druri. Në Goteborg gjeti punë në një servis makinash. Me qindra mijëra sirianë po tentonin për një arratisje të ngjashme. Më të pasurit shkuan direkt në Europë, por pjesa më e madhe u drejtuan për nga Jordania, Libani ose Turqia, ku shpesh mbetën të mbërthyer në kampet e refugjatëve. Presidenti i Sirisë, Bashar al- Asad nuk dukej i shqetësuar nga eksodi. Kur shumë prej këshilltarëve të tij dezertuan, ai e quajti largimin e tyre si “një proces vetëpastrues të vendit.”
Për t’i ardhur në ndihmë së ëmës, Gaiti kryente dy punë me kohë të pjesshme: sistemonte raftet në një supermarket dhe përgatiste qebab dhe falafel në një restorant. Në vitin 2013 ai u martua me të dashurën e tij të gjimnazit. (Emri i saj nuk publikohet me kërkesë të tij.) Këto marrëdhënie dhe përgjegjësia që kishte marrë përsipër ia bënin largimin të pamundur. Megjithatë, sapo të diplomohej ai do të rekrutohej, por Gaiti, i cili ishte vetëm pak më i gjatë se 1.53 m, me një trup kalorësi, i vinte në dyshim zotësitë e tij luftarake. “Gjëja që më frikësonte më shumë ishte se mund të kthehesha në një viktimë të luftës civile ose akoma më keq, në një vrasës,” – më tha ai së fundi, duke komunikuar përmes një përkthyesi. Bashkëshortja dhe nëna e tij këmbëngulën që ai të shkonte te vëllai i tij në Europë.
Gaiti tentoi fillimisht të siguronte vizë për në ndonjë vend europian, por dhuna në rritje në Siri, i kishte shtyrë shumë vende europiane të mbyllnin ambasadat e tyre në Damask. Sirianët mund të udhëtonin drejt Turqisë dhe Libanit pa viza, por konsullatat europiane atje ishin të mbingarkuara me kërkesa imigrimi dhe lëshonin shumë pak viza.
Mundësia tjetër e Gaitit ishte të kërkonte azil. Deklarata për të Drejtat Themelore e Bashkimit Europian garanton se asnjë azilkërkues nuk mund të “shpërngulet, dëbohet ose ekstradohet” në një vend ku ai mund të përballet me “trajtim ose ndëshkim degradues.” Sipas kësaj logjike, çdo sirian i cili ia del të shkojë në Europë është i kualifikuar për të qëndruar aty. Por çështja nuk ishte kaq e thjeshtë. Më 1990, Bashkimi Europian miratoi një ligj, tani i njohur si Konventa e Dublinit, përmes së cilit përcaktohej se azilkërkuesit regjistrohen dhe japin shenjat e gishtërinjve në vendin e parë të BE-së që shkelin. Kjo masë, që synonte të pengonte udhëtimin e refugjatëve nëpër Europë përpara vendosjes për vendqëndrimin e tyre, përbënte një sfidë madhore për azilkërkuesit, të cilët shpesh dëshirojnë të jetojnë në vendet e zhvilluara të Europës Veriore, kështu që duhej të gjenin mënyra për të kaluar disa shtete, pa u vënë re nga autoritetet. “Kudo që merr vulën, duhet të qëndrosh”, – shprehet Gaiti. Disa refugjatë, sapo arrinin në Itali digjnin majat e gishtërinjve në mënyrë që shenjat e tyre të ishin përkohësisht të palexueshme.
Në maj 2014, Gaiti mori një mesazh nga vëllai i tij në Facebook. “Mund të largohesh brenda 22 ditëve, -shkruante Galibi nga Suedia. -Mos i trego askujt deri sa të rregullohet gjithçka. Por përgatitu që të jesh gati nëse rregullohet. Gaiti iu përgjigj: “Ashtu do të bëj. Qofsh gjithmonë aty, vëlla.”
Galibi e udhëzoi atë të shkonte me makinë deri në qytetin libanez të Bar Elias, dhjetë milje në perëndim të kufirit sirian, ku një trafikant do t’i jepte Gaitit një pasaportë false dhe një biletë avioni për në Oslo. Një natë para nisjes, e ëma e Gaitit i përgatiti atij vaktin e largimit, i cili kishte kabsa, një pjatë aromatike e bërë me pulë, oriz dhe domate. Atij i kujtohen fjalët e së ëmës, “Do të preferoja më mirë të ikje sesa të vdisja nga dhimbja e humbjes nëse rri këtu, ashtu si Um Kaledi,” një e afërme e tyre, bashkëshorti dhe katër djemtë e së cilës ishin ekzekutuar kur ushtria hyri për herë të parë në Jdeidet Artouz.
Ditën tjetër Gaiti i tha mirupafshim edhe bashkëshortes së tij, “Nuk do të jemi të ndarë për shumë kohë. Unë nuk do të ndryshoj dhe as nuk do të të harroj.” Ai ishte i vendosur t’i ofronte asaj një jetë më të mirë. “Unë bëj gjithçka për të,” – më rrëfeu ai mua.
Gaiti kishte tremijë dollarë në xhep dhe të shumtat kartëmonedha një qindëshe. Ai i kishte fshehur paratë ne xhepat që kishte hapur në tegelin e llapës së këpucës. Xhaxhai i tij e shoqëroi me makinë deri në Bar Elias. Gaiti u takua me trafikantin në një restorant dhe pagoi pesëqind dollarë për biletën e avionit dhe pasaportën false. Pjesën tjetër, dymijë e pesëqind dollarë do t’i paguante sapo të mbërrinte në Suedi. Duke vështruar pasaportën, Gaiti u habit nga ngjashmëria që kishte me italianin nëntëmbëdhjetë vjeçar në fotografi. Trafikanti e paralajmëroi që të tregonte vetëbesim në aeroport duke i thënë, “Çdo hezitim nga ana jote do të tregojë se diçka nuk shkon.”
Gaiti mbërriti në terminalin ndërkombëtar të Bejrutit tre orë më herët. Kur i paraqiti pasaportën kontrollit të emigracionit, veprimet e oficerit ishin rutinë dhe të shpejta: I hodhi një sy fotografisë, shfletoi deri ne fund dhe ngriti dorën për të vulosur faqen. Papritur, Gaiti kujton sesi krahu i oficerit “mbeti pezull në ajër”. Ai ia nguli sytë italianit në fotografi dhe më pas Gaitit. “Kjo pasaportë nuk është e jotja,” – i tha ai.
Gaiti u shtir sikur nuk kuptonte arabisht, kështu që oficeri e pyeti në anglisht për letërnjoftimin italian të Gaitit. Gaiti bëri sikur nuk kuptoi. Por atëherë u shfaq një oficer italisht-folës dhe Gaiti nuk arriti të nxirrte dot asnjë fjalë. “Nuk mund të bëja asgjë, u dorëzova,” – më tha ai. Oficerët zbuluan pasaportën siriane të Gaitit në çantën e tij të shpinës dhe e arrestuan.
Atë e çuan në dhomën ku do të merrej në pyetje dhe ku një oficer sigurimi me uniformë “donte të mësonte se kush më dha pasaportën dhe unë i thashë atë që dija, por ishte shumë pak,” -u shpreh Gaiti. “Kur ai pa kartën time të universitetit më tha: ‘Pa shiko. Po studion drejtësi? Mendon se e di se çfarë është ligji? Shiko se çfarë po bën!’” Gaitin e goditën me shuplaka në fytyrë dhe më pas e dërguan në burg, ku e kontrolluan imtësisht. “Arrin një pikë kur je si i mpirë – kështu i kujton ai ato momente. -Unë qëndroja aty i zhveshur. U ndjeva sikur nuk isha më një qenie njerëzore.”
Ai dhe rreth pesëdhjetë të huaj ishin një qeli të errët dhe flinin në dysheme. Atyre u duhej të kryenin nevojat personale nëpër kova. Gaiti nuk e dinte se ku ishte apo kush ishte në krye. Në vitin 2013, Qendra Libaneze për të Drejtat e Njeriut zbuloi ekzistencën e një burgu të mbipopulluar dhe të ndotur për shtetasit e huaj, në një zonë që dikur kishte qenë garazh në Bejrut. Nadim Houri, një aktivist për të drejtat e njeriut tha se shumë refugjatë janë mbajtur aty për “javë, muaj, madje dhe vite” ndërkohë që prisnin dëbimin. Një ditë, Gaiti vështroi i tmerruar sesi një e burgosur shtatzënë ra në tokë, e mbuluar me gjak rreth saj. “Nuk e di se çfarë ndodhi me të,” – u shpreh ai.
Gaiti ishte deri diku me fat. Ai u lirua pas gjashtë ditësh. Por, ai duhet të priste dy muaj në shtëpinë e një miku, jashtë Bejrutit, deri sa gjykatësi t’i kthente pasaportën e tij siriane. Ngjitur brenda dokumentit ishte urdhri i gjykatës që e ndalonte atë të hynte në Liban sërish. Më 9 korrik 2014 ai u rikthye në Siri. Asadi sapo kishte rifituar zgjedhjet, duke marrë më shumë se tetëdhjetë e tetë për qind të votave, një shifër dyshuese për një shoqëri në revoltë. Ai i garantoi popullit sirian se do t’i mbante gjërat nën kontroll, duke e cilësuar fitoren e tij elektorale si “një plumb drejtuar në kraharorët e terroristëve.” Pak pas kësaj, ISIS postoi xhirime te ushtarëve sirianë duke marshuar drejt vdekjes së tyre.
Gaiti e shikonte luftën si “betejë mes dy palëve humbëse.” Ai më rrëfeu sesi “Secila palë mendon se ti je ose me ata, ose kundër tyre. Familja ime nuk ishte me asnjë palë. Ne vetëm donim që kjo situatë të kalonte.” Çdo ditë në Jdeidet Artouz, – më thotë Gaiti,- dukej akoma më keq,” – kështu që çdo natë, ai dhe bashkëshortja e tij- “vajtonin për ditën që sapo mbaronte.” Ai ndjehej në rrezik sa herë që dilte nga shtëpia. Regjimi i Asadit kishte ngritur një duzinë postblloqesh, ku Gaiti ndalohej vazhdimisht dhe pyetej se përse nuk e kishte nisur ende shërbimin ushtarak. Kur ai iu shpjegonte se ishte student, oficerët i hakërreheshin. “Asgjë nuk e dëmton më shumë këtë vend sesa djemtë e rinj të cilët janë studentë,” – i kishte thënë dikush.
Kur Gaiti po përpiqej të hartonte një plan të ri për t’u larguar, trafikantët po rrisnin çmimet, duke kërkuar të paktën katërmijë dollarë për të transportuar ilegalisht një sirian në Itali, njëmijë e pesëqind më shumë se kursimet që i kishin mbetur Gaiti. Ai gjeti një punë tjetër të pjesshme, duke u marrë me ankesat e sigurimit të makinave, si dhe mori turnet e fundjavës në restorant. “Çdo dollar që bëja, ishte më pranë largimit tim,” – më thoshte ai.
Miqtë e tij po largoheshin një nga një. Një koleg i drejtësisë ia doli të shkojë deri në Suedi. Një nga miqtë e tij, i cili kishte qenë i arrestuar, u lirua nga burgu me të djegura cigaresh në kurriz dhe me disa dhëmbë të shkulur me pinca. Ai gjithashtu u largua për në Europë. Miku tjetër i arrestuar i Gaitit vdiq në burg. Kur vështroi përreth, Gaiti u ndje i vetmuar. “Të gjithë miqtë e mi ishin ose të vdekur ose të larguar,” – më tha ai. Koha po mbaronte. Atë dhjetor ai do të diplomohej për drejtësi dhe emri i tij do dërgohej për në ushtri.
Gaiti mori hua njëmijë e pesëqind dollarë nga xhaxhai i tij, duke i fshehur kartëmonedhat në këpucë sërish dhe më 29 nëntor 2015 u arratis për në Stamboll. Në çantën e shpinës kishte katër këmisha, një palë pantallona dhe një shall leshi të zi, të cilin ia kishte thurur bashkëshortja e tij.
Ai mori metronë për Aksaraj, një lagje në anën europiane të qytetit, e cila u përshkrua së fundmi në një raport të Korporatës Mediatike Kanadeze si “qendra e trafikimit njerëzor” të Stambollit. Ai kishte dëgjuar për një hostel atje duke lexuar postimet në një grup privat në Facebook të quajtur Azil dhe Emigracion pa trafikantë. Ai funksiononte si një grup këshillimi udhëtimesh: anëtarët, shumë prej tyre refugjatë sirianë ndanin informacion mbi hostelet miqësore ndaj refugjatëve, trafikantëve të pabesueshëm dhe situata detare.
Ndikimi i medias sociale për krizën e refugjatëve sirianë ka qenë thelbësore. Në një ese të viti 2012, Rianne Dekker dhe Godfried Engsbersen, profesorë të Universitetit Erasmus të Roterdamit shkruanin se media sociale nuk ka ndikuar vetëm në “uljen e pragut për emigrimin”, duke i lejuar njerëzit të mbeten ne kontakt me anëtarët e largët të familjes; por gjithashtu ka demokratizuar procesin duke lehtësuar “një formë rezistence të heshtur kundër regjimeve kufizuese të emigracionit.”
Grupi Azil dhe emigracion pa trafikantë u krijua në qershor 2013, nga një tridhjetëvjeçar sirian i njohur si Abu Amar. Në atë kohë, Abu Amari, një ish-punëtor kuzhine jetonte në Turqi me bashkëshorten dhe dy fëmijët e tij, në përpjekje për të arritur në Gjermani në mënyrë që të merrte kujdesin mjekësor për një dëmtim që kishte pësuar në Siri. Gjatë një shpërthimi, një pjesë bombe i kishte shpuar shtyllën kurrizore, duke e paralizuar që nga mesi e poshtë. Ai ishte përpjekur të arrinte në Europë nëpërmjet rrugëve detare, nga Egjipti, por ishte arrestuar para nisjes dhe ishte kthyer në Turqi. “Nuk mund të bëja dot shumë për shkak të dëmtimit fizik,” – thoshte ai. Ai kishte dëgjuar rrëfime të njerëzve që abuzoheshin nga trafikantët. “Zemra po më dhembte, – më shpjegoi ai. -Kështu që unë fillova të studioja historinë e emigrimit, veçanërisht midis afganëve dhe irakianëve, duke parë harta dhe duke analizuar se çfarë po bënin këta trafikantë.” Ai gjeti rrugë që kursenin kohë dhe para, i hodhi këto të dhëna në Facebook dhe nisi të postojë harta me shënime.
Trafikantët kërcënuan se do ta vrisnin Abu Amarin dhe si akte sabotazhi, në Facebook postoheshin në mënyrë të përsëritur fotografi nudo, duke shkaktuar mbylljen e faqes. Që prej atëherë ai ka krijuar një formë të re të faqes dhe për refugjatët arabisht-folës Abu Amar është kthyer si një udhërrëfyes i madh. Këtë verë, Azil dhe emigracion pa trafikantë numëronte më shumë se gjashtëdhjetëmijë anëtarë. Joel Millman, zëdhënës për Organizatën Ndërkombëtare të Emigracionit tha se kur sirianët mbërrijnë në Itali, “ata arrijnë në një mol, hyjnë në Facebook dhe e dinë se ku të shkojnë.”
Gaiti u regjistrua në Hostelin Aksaraj, ku fjeti në një krevat dykatësh në një dhomë me shtatë meshkuj të tjerë. Shokët e tij të dhomës konfirmuan diçka që ai kishte lexuar online: trafikantët tani kërkonin rreth pesëmijë dollarë. “Unë nuk kisha aq shumë”, -shprehet Gaiti. Ai mendoi të përdorte paratë e tij për të sjellë bashkëshorten e tij në Stamboll, por vendosi mos ta bënte këtë gjë. “Mua më pëlqen të studioj dhe Turqia nuk ka mundësi të mira edukimi,” -tha ai. U ndje sikur kishte ngecur në baltë. “Mendoj gjatë gjithë kohës: Çfarë të bëj? Si ta bëj? Kaloj njëzet e katër orë në ditë vetëm duke menduar.”
Në Facebook, Gaiti kërkoi informacion mbi udhëtimet pasardhëse. Ai gjeti një postim që ofronte një udhëtim me zbritje, me anije për në Itali, drejtuar nga nja trafikant i njohur si Abu Emadi. Anija nisej së shpejti nga Mersini, një qytet në bregun jugor të Turqisë, përballë Qipros. Gaiti udhëtoi katërmbëdhjetë orë me autobus për në Mersin dhe mëngjesin tjetër ndoqi udhëzimet e postimit në Facebook. Shkoi në zyrën e sigurimeve, ku depozitoi katërmijë dollarë në një llogari që hapej me një kod katër shifror. Sapo të mbërrinte në Itali, ai do t’i jepte kodin Abu Emadit dhe do t’i shlyente pagesën.
Zyra e sigurimeve ishte e mbipopulluar me refugjatë të tjerë dhe Gaiti zuri shoqëri me njërin prej tyre, Osamën, një gazetar palestinez njëzetetre vjeçar nga Rripi i Gazës. Ata ndanë dhomën e hotelit gjatë kohës që po prisnin të fillonin udhëtimin me anije. Osama më tha se Gaiti admirohej nga refugjatët e tjerë për imitimet e mprehta të Abu Emadit dhe partnerëve të tij, duke shtuar se “Ai mund t’i imitonte zërat e tyre në mënyrë të përsosur.”
Pas disa ditësh, trafikantët turq e udhëhoqën Gaitin dhe të tjerët drejt autobusëve. Gaiti kishte lexuar online për ndarjen e punës: arabët, si Abu Emadi, vepronin si tregtarë dhe ndërmjetës, ndërkohë të fortët nga Turqia ose nga ish-republikat sovjetike kryenin trafikimin e vërtetë. “Abu Emadi kishte pamjen e një lojtari shahu, -thoshte Osama. -Ai ishte thjesht ndërmjetës.”
Turqit i çuan refugjatët deri te depot pranë molit, ku peshkatarët grumbullonin gjahun e tyre. Gaiti po qëndronte përkrah një frigoriferi gjigant duke pritur që turqit t’i hipnin ata në anije, kur disa policë u shfaqën papritur. Ata pyetën se përse ishin mbledhur dyqind të huaj në një depo frigoriferike? Osama u tha oficerëve me një turqishte të çalë se ata ishin punëtorë nga Siria që mblidhnin portokaj dhe ishin në kërkim të ndonjë pune. Oficerët pyetën pse disa prej tyre kishin veshur jelekun e shpëtimit. “Kjo ishte ajo që na tradhtoi,” – tha Gaiti. Gaitit iu duk se policët ishin më të interesuar për të kapur Abu Emadin sesa për t’u marrë me refugjatët.
Megjithatë, Osama më rrëfeu se ata nuk donin të ndaloheshin nga policia, sepse “kishte zëra se, sipas një ligji të ri, refugjatët sirianë do të detyroheshin të qëndronin aty”- duke zgjeruar në mënyrë efektive shtrirjen e Konventës së Dublinit. Osama i tha Gaitit se nuk ishte ide e mirë t’i regjistronin shenjat e gishtërinjve në Turqi. Duke u fshehur pas turmës së refugjatëve, Osama mbërtheu kapelën me dhëmbë dhe fërkoi një cigare të ndezur mes gishtave të tij. Gaiti h u tërhoq. “Unë kam studiuar drejtësi- i thashë Osamës, – dhe di që Turqia nuk e ka nënshkruar Dublinin. Në fund të fundit, paralajmërimi i Osamës ishte i panevojshëm: policia thjesht urdhëroi që refugjatët të shpërndahen.”
Gaiti shkoi me makinë të rastit në qendër të Mersinit, në pjesën e pasme të një kamioni mallrash, midis grumbujve të rigonit, mentes dhe majdanozit. Ai u kthye në zyrën e sigurimeve dhe i mbylli të gjitha punët me Abu Emadin. U takua më Osamën dhe së bashku me gjashtë të tjerë, ndanë një dhomë hoteli pa ngrohje të mirëfilltë. Gaiti dhe Osama e festuan Vitin e Ri në bodrumin e një hoteli duke luajtur ping-pong.
Disa javë më vonë, Gaiti dëgjoi për një udhëtim të organizuar nga një trafikant tjetër në Mersin, i njohur si Abu Safari, i cili pretendonte të kishte një anije gjashtëdhjetë e një metra të gjatë që mund të transportonte qindra refugjatë përmes deteve të trazuara. Abu Safari planifikonte ta ankoronte anijen e tij pak përtej ujërave territoriale turke, për të shmangur rojat detare dhe më pas do të hipnin refugjatët me turne. Gaiti dhe Osama e pëlqyen këtë strategji dhe i lidhën llogaritë e tyre në zyrën e sigurimeve me Abu Safarin.
Dy javë më vonë, operacioni u vu në zbatim kur varka e parë me rreth njëqind refugjatë arriti te anija pritëse. Varka e dytë nisi të fundosej, por kapiteni i anijes hyri në ujërat turke për ta shpëtuar atë. Ai i shpëtoi pasagjerët, por rojat detare i morën anijen. Gaiti ishte gati për të hipur në varkën e tretë; kur dëgjoi se çfarë kishte ndodhur dhe nxitoi për në zyrën e sigurimeve për të tërhequr paratë e tij.
Rojat detare turke filluan të patrullonin rreptësisht ujërat e Mersinit, kështu që Gaiti dhe Osama filluan të merrnin në konsideratë mundësi të tjera. Një rrugë me popullaritet në rritje përfshinte një udhëtim me anije në Greqi, ndjekur nga një udhëtim i gjatë nëpër Ballkan dhe deri në Europën Qendrore. “Isha shumë i lumtur që të ikja”, -më rrëfeu Ghaith. Por vëllai i tij e paralajmëroi se ecja nëpër malet e Europës mund të ishte më e rrezikshme sesa shkuarja nga deti. “Ishte dimër dhe kishte shumë borë,-tha Gaiti. Ai kishte dëgjuar për njerëz që kishin vdekur. Osama, i patrembur, vendosi të rrezikonte, duke e lënë Gaitin pas.
Në shkurt, Gaiti mësoi se kishte një rrugë tjetër me varkë. Trafikanti kësaj radhe ishte një sirian që quhej Xhemil, i cili drejtonte një mini-market në një qendër tregtare në Mersin. Ai mbante syze aviatorësh dhe kutërbonte erë të rëndë kolonje. Tha se kishte një jaht me të cilin mund t’i çonte njerëzit në Itali në më pak se tridhjetë e gjashtë orë; ndërkohë që për udhëtime të tilla shpesh duhej një javë. Gaiti e pyeti Xhemilin sesi supozohej që jahti i tij t’i shpëtonte rojës bregdetare. “Ai u lavdërua se kishte ‘një lidhje të veçantë’ me ta,” – tha Gaiti. Pasagjerët duhet ta paguanin Xhemilin paraprakisht. Një nga motrat e Gaitit, që kishte jetuar në Arabinë Saudite që prej vitit 2010, i dha atij njëmijë dollarë, të cilat ai ia shtoi katërmijë të tjerave që shërbenin për të mbuluar koston e biletës.
Njeriu zgjedh të bëhet refugjat, por të kalosh si mall kontrabandë është njëlloj si të jesh në mëshirë të të tjerëve. Xhemili mbajti kontakt me Gaitin dhe pasagjerët e tjerë nëpërmjet shërbimit telefonik të mesazheve WhatsApp. Edhe pse Xhemili, pseudonimi i të cilit ishte Kumbari, i siguroi se ata do të niseshin shumë shpejt, nisja po zvarritej. Një pasagjer nga Siria, i quajtur Baha, një student inxhinierie nëntëmbëdhjetë vjeçar nga Universiteti i Homsit, kishte muaj që priste që Xhemili t’i jepte sinjalin e nisjes. Së fundi, ai më lejoi të lexoja historikun e tij të bisedave me trafikantin.
30 dhjetor: “Bëhet gjë për t’u nisur sot?” (“Inshallah,” -i përgjigjet Xhemili.)
3 janar: “Duhet të përgatitemi për t’u nisur apo jo?” (Asnjë përgjigje.)
17 mars: “Kur? Po më humbet durimi.” (“Do dëgjohemi sërish.”)
Kur një doktor sirian kërkoi t’i ktheheshin paratë e tij, Xhemili e goditi disa herë me një shkop metalik në fytyrë. “E pashë pas rrahjes, – tha Gaiti. -Mbante syze dielli dhe syrin e kishte të ënjtur keq.” Edhe Gaiti e kishte menduar t’i kërkonte mbrapsht paratë e tij, por ndryshoi mendim pas asaj ngjarjeje. “Xhemili më tha, ‘Nëse largohesh tani, do humbasësh pesëmbëdhjetëmijë dollarë si ndëshkim,’” shtoi ai. “Unë nuk e përballoja dot atë shifër dhe për më tepër ai më la të kuptoja që edhe do më rrihte, ashtu siç bëri dhe me doktorin. Po më humbnin të gjitha shpresat. Paratë më kishin ikur dhe kisha mbetur i lidhur pas Xhemilit.”
Nga mesi i shkurtit, Osama i telefonoi Gaitit për t’i bërë të ditur që kishte mbërritur në Austri. Nuk folën gjatë. “Gaiti ishte në një gjendje të keqe,- më tha Osama. -Ishte shumë i irrituar. Nga njëra anë, shumë prej përpjekjeve të tij kishin dështuar dhe nga ana tjetër, shihte të tjerë, si puna ime, që ia dilnin mbanë.”
Gaiti kontaktoi në WhatsApp të shoqen e të vëllait, Nurin dhe e ndjente veten të shkatërruar. “Mbarova, të betohem, -i tha ai. -Kaq ishte. Më iku e gjithë jeta.” Ai shtoi gjithashtu se zgjohej shpesh çdo natë “i mbuluar nga djersë të ftohta,” dhe cilësoi se “Sot kam ngrënë vetëm bukë thatë.” Kur Nuri i tha: “Të mos irritohej kaq shumë,” Gaiti iu përgjigj: “Po më ikën mendja. Dua vetëm që kësaj gjendjeje t’i vijë fundi.” Ai i tha asaj: “Jam gati për të vdekur – dhe e pyeti: “Po pse më thatë të vija? Po ia kaloja për bukuri, po martohesha dhe kisha plane për t’u diplomuar. Tani jam si i pastrehë.”
“Zoti është i madh, – i tha Nuri. -Inshallah, çdo gjë do përfundojë mirë.” Galibi, i vëllai, ndihej përgjegjës për fatkeqësinë e Gaiti. “E këshillova keq,” – më tha ai.
Në fund të majit, Xhemili njoftoi në WhatsApp se, më në fund, barka ishte gati. Njëqind e pesëdhjetë e katër pasagjerët i hipën autobusëve dhe kaluan një javë gjatë bregdetit, duke u hedhur nga një hotel në tjetrin. Përfundimisht, ata i lanë natën vonë në një pikë karburanti pranë Alanias, një qyteti turistik në rivierën turke, treqind e pesëdhjetë e pesë kilometra në perëndim të Mersinit.
Gaiti doli jashtë dhe ndoqi pasagjerët e tjerë nëpër pyjet prapa pikës së karburantit. I kishin thënë se përpara tyre kishte një lumë. Ishte pothuajse errësirë e plotë dhe ai mezi po mbante hapin me pjesën tjetër të grupit. Një ndër refugjatët e tjerë ishte Bilali, një irakian tridhjetëvjeçar që ishte arratisur nga Bagdadi, pasi militantët shiitë e kishin torturuar. Bilali më tha se nëpër pyje “qentë hungërinin si ujqërit.” Tufa lakuriqësh nate kalonin midis pemëve. Një burrë i mbajti gojën të birit që po qante. Njerëzit nisën të vrapojnë nga frika, me Gaitin në krye. Po ndiqeshin nga policia? Po sikur kapiteni i varkës të kishte vendosur të merrte vetëm disa syresh, duke qenë se kishin ardhur shumë? Gaiti çoi nëpër mend jetën e tij në Siri. “Mund të ishim rrugës për të vajtur në punë dhe të dëgjonim të shtëna snajperi dhe menjëherë vraponim për t’u fshehur,” – tha ai. “Vraponim kudo ku shkonim. Atë natë, po bënim pikërisht të njëjtën gjë – po vraponim për të shpëtuar kokën.”
Gaiti u drejtua te një argjinature në drejtim të lumit. Nën dritën e mjegullt të hënës, ai pa në drejtim të një skele të ngushtë: atje ishte një varkë peshkimi e bardhë, dymbëdhjetë metra e gjatë, e thellë gjer në gju – që vetëm jaht nuk mund të quhej. Por “Askush nuk donte t’ia dinte. Donim vetëm të largoheshim. Donim vetëm të hipnim në ndonjë varkë dhe të iknim sa më parë,” -më tha Gaiti.
Kur po ngjiteshin në barkë, Gaiti mbajti një fëmijë të vogël, Fajezin, që u kthye nga e ëma, Rimi dhe e pyeti atë se ku po iknin. Rimi ishte një mësuese anglishteje nga Al-Hasakah, në Siri, që ishte arratisur nga vendi pas disa shpërthimeve të mëdha të ndodhura pranë kopshtit ku shkonte Fajezi. I shoqi, që ishte dentist, kishte fluturuar së fundmi nga Damasku në Dyseldorf me një vizë studentore. “Do ikim të shohim babin në Gjermani,” – i tha Rimi duke buzëqeshur. Ajo ishte shtatzënë disajavëshe.
Rimi më tha se ishte çuditur kur hipi në varkë, duke shtuar se “Ishte tepër e vogël për një udhëtim deri në Itali.” Qarkullimi i ajrit brenda në kabinë ishte shumë i dobët, prandaj shumë shpejt ajri u bë mbytës. Ajo dhe Fajezi kishin veshur jelekë shpëtimi, por i hoqën prej vapës. Ndaj të gdhirë varka hyri në ujërat e Mesdheut. Pak pas perëndimit të diellit, kapiteni njoftoi se kishin hyrë tashmë në ujëra ndërkombëtare. Me të dëgjuar këtë, pasagjerët u gëzuan, por dallgëzimet mbeteshin të fuqishme dhe kapitenit iu desh të luftonte për ta mbajtur të palëkundur barkën e peshkimit. Gaiti, ashtu si dhe shumë të tjerë, ndiente të përziera,volli nëpër qese të mbyllura hermetikisht dhe i flaku ato në det.
Ndërsa pështjellimet e Rimit ishin akute, për shkak të shtatëzënisë së saj. Ajo kujton: “Mendova se do të nxirrja zorrët.” Një pasagjer tjetër e spërkati atë me ujë në fytyrë, në tentativë që të mos i binte të fikët. Në një moment Rimi u zvarrit mbi kuvertë për të marrë pak ajër, duke e lënë Fajezin në kabinë. “Isha tepër e dobët për t’u kujdesur për djalin tim, atëherë kur atij i duhesha më shumë, -më tha ajo. -Nuk kam për t’ia falur vetes këtë gjë.”
Kapiteni kishte frikë se varka mund të përmbysej. Ai i telefonoi Xhemilit me një telefon celular dhe e transmetoi bisedën me altoparlant që ta dëgjonin të gjithë pasagjerët. “Nëse ikim në Itali, do vdesim!” – ulëriti kapiteni. Por Xhemili insistonte ta shtynin edhe ca duke i thënë: “Këta njerëz janë të dëshpëruar. Do të ishin të gatshëm të kalonin matanë detit edhe mbi një copë druri.”
Ne mbajtëm të njëjtin kurs lundrimi derisa disa orë më vonë, diku në veri të Qipros, kapiteni e mposhti Xhemilin dhe e ktheu mbrapsht varkën. Gaiti u ndje i lehtësuar, edhe pse ujërat nuk ishin më pak të qeta andej nga kishin ardhur. Uji rrëshqiste sipër kuvertës dhe një kundërmim gazi mbushte kabinën. Pasagjerët recituan në qetësi shahada-në “Nuk ka Zot tjetër veç Allahut. Muhamedi është lajmëtari i Zotit” – si një deklaratë mbyllëse e besimit. Gaiti dëgjoi drurin teksa kërciste dhe pati frikë se mos varka do të çahej në dysh. Pak pas mesnate, ai dalloi në horizont dritat e rivierës turke. Kur varka u afrua pranë bregut, kapiteni u hodh jashtë bordit për të shmangur arrestimin, duke e lënë mjetin lundrues ende në ujëra të thella, me helikat të bllokuara në gurë. Në kabinë kishte vetëm një derë dhe sipas Gaitit, të gjithë pasagjerët u dyndën drejt saj, ndërkohë që të gjithë ishin duke bërtitur mes lotësh. Disa syresh kishin humbur ekuilibrin dhe përfunduan me fytyra të gjakosura ose kocka të thyera. “Ndihej sikur të ishim në mes të një apokalipsi,” -kujton Gaiti. Dikush kishte thyer një dritare dhe doli nëpërmjet saj, u hodh në det dhe notoi gjer në breg. Ai u bashkua me të tjerët te plazhi. I lehtësuar, konstatoi se askush nuk kishte vdekur. Fajezi vinte vërdallë i hutuar. “Ku është babi?” -e pyeste ai Rimin.
Disa oficerë policie mbërritën aty dhe rrethuan një zonë të plazhit me shirita krimi. Gaitin dhe pasagjerët e tjerë i strehuan në një fushë basketbolli aty pranë. Një ambulancë e shoqëroi Rimin në spital, ku e trajtuan për dehidratimin. Autoritetet iu dhanë refugjatëve të tjerë kuti me rroba të dhuruara. Gaiti zgjodhi mes tyre një bluzë të gjelbër dhe pantallona të shkurtra të bardha. Telefoni i tij ishte lagur ndaj iu desh të merrte një tjetër hua për t’i telefonuar të shoqes. Zakonisht, ata shkëmbenin mesazhe gjatë ditës, por kishin humbur kontaktet tashmë prej shtatëdhjetë e dy orësh. Ajo vetëm i përsëriste pareshtur, “Falëndero Zotin që je i sigurt, falëndero Zotin që je i sigurt.”
Gaiti, Rimi dhe disa të tjerë morën rrugën për t’u kthyer në Mersin dhe paguan paratë për të marrë me qira një apartament të lirë. Gaiti fjeti në dysheme. Edhe njëherë tjetër nuk kishin ikur dot dhe mërzia ishte torturuese. Gaiti e mbante veten me punë tërë ditën duke përdorur një aplikim të quajtur Fabulo, për të mësuar suedishten. “Do zvarritesha në gjunjë për të arritur në Suedi, medoemos,” – tha ai. Ai e çonte Fajezin të luante në një park aty pranë.
Xhemili e la pezull mundësinë e një udhëtimi tjetër, por ndërkohë refuzoi t’u kthente paratë. Bilali, irakiani, më tha, “Po planifikoja si ta vrisja Xhemilin.” Në mes të qershorit, Bilali mësoi se një trafikant tjetër nga Mersini, i njohur si Abu Omari, kalonte me barka indiane gome refugjatët nga Izmiri në bregun perëndimor të Turqisë, në Lesbos, një ishull grek njëzetepesë kilometra larg. Udhëtimi zgjaste më pak se dy orë. Abu Omari propozoi të merrte Bilalin dhe miqtë e tij me vetëm nëntëqind dollarë secili. “Gjithë të tjerët kërkonin njëmijë e dyqind apo më shumë,” -tha Gaiti. Motra e tij në Arabinë Saudite e pajisi me dymijë e pesëqind dollarë. Refugjatët morën rrugën për në Izmir që atë natë.
Ditën tjetër, afër mesditës, takuan Abu Omarin në Kafe Sinbadi, pranë Sheshit Basmane, në qendër të Izmirit. Sheshi ishte i mbushur me sirianë dhe irakianë që mbanin xhaketa portokalli. Duke pirë kafe, Gaiti tymosi një cigare – ves ky që e kishte fituar në Turqi. Të gjithë në grupin e tij e kishin paguar me para në dorë Abu Omarin dhe kishin planifikuar të largoheshin që atë natë. Gaiti, që i kishin mbetur rreth katërqind dollar, bleu çizme dhe një xhaketë shpëtimi.
Në orën tetë, trafikantët turq i hipën me ngut në një autobus. Gjatë rrugës morën një grup tjetër refugjatësh, shumë prej të cilëve iu desh të qëndronin të ulur përdhe në shtegun mes ndenjëseve. “Ishim të ulur sipër njëri-tjetrit – më tha Baha, studenti sirian i inxhinierisë. -Trafikantët silleshin si gardianë burgu, – shtoi ai, -duke na hedhur sa majtas, djathtas.” Abu Omari nuk ndodhej në autobus.
Pas disa orësh, ndaluan në një pyll. Një prej turqve e udhëhoqi Gaiti dhe të tjerët drejt një plazhi ku tre trafikantët përdorën pompa ajri dore për të fryrë një trap të zi, gati tetë metra të gjatë. E pajisën atë me një motor të jashtëm. “Një prej kontrabandistëve pyeti me një arabishte të çalë, nëse ndonjëri prej nesh dinte ta manovronte.” Askush nuk dinte. Baha, si i ri dhe aventurier që ishte, doli vullnetar.
Turku tregoi me gisht në horizont. “I sheh ato dritat?” pyeti ai. “Shko drejt tyre.” Më pas i sugjeroi të gjithëve të fiknin telefonat pasi rojat bregdetare mund të kapnin sinjalet e transmetimit – dhe e pajisi Bahan me një thikë xhepi. Me të mbërritur në Greqi, shkatërrojeni mjetin lundrues, i tha Bahas. Gaiti kujton se në ato çaste “Kishim dëgjuar histori sesi rojat bregdetare greke të mbushnin motorin me naftë dhe të nisnin mbrapsht për në Turqi, nëse trapi ishte ende në gjendje të mirë.”
Gaiti zuri vend në një cep dhe trapi erdhi rrotull disa herë. Deti ishte i qetë dhe askush nuk foli për disa orë. “Thjesht mbanim sytë te dritat,- më tha Gaiti. Teksa i afroheshin Lesbosit, Gaiti mund të shquante në horizont, nën dritën e zbehtë të agimit, male me vargje pemësh ulliri.
Refugjatët fikën motorin dhe trapi pluskoi drejt bregut. Gaiti ndihmoi Rimin dhe Fajezin të mbanin ekuilibrin mbi gurët rrëshqitës. Baha shkatërroi trapin me ndihmën e thikës së xhepit dhe ndihmoi të tjerët të flaknin motorin në ujë. Prej kënaqësisë, Gaiti bëri disa kërcime me Egjeun në sfond. Dukej tamam si turist: Gaiti, që krenohej me paraqitjen e tij, kishte veshur një pulovër të pastër polo, ngjyrë të kuqe dhe përpara se të largohej nga Turqia kishte prerë flokët dhe mjekrën. Më pas, i telefonoi së shoqes, e cila shpërtheu në lot.
Gaiti dhe bashkudhëtarët e tij u nisën më këmbë për në rajonin më të afërt të policisë. Në Greqi, refugjatëve që regjistroheshin në polici iu jepej një lejë-qëndrimi me afat gjashtë mujor që shmangte Konventën e Dublinit, duke parandaluar dëbimin, por në të njëjtën kohë, pa e bërë të nevojshëm strehimin në vend. Ata ecën për orë të tëra nën diellin zhuritës të mëngjesit. Kur mbërritën në rajon, Rimi pyeti një oficer nëse mund të regjistroheshin. “Kthehuni në Turqi!”- i bërtiti ai, -Përse erdhët në vendin tonë? Pse vini në Europë ju myslimanët? Të krishterët nuk iu duan. Qendra më e afërt e emigrimit, -u tha ai- është rreth gjashtëdhjetë e pesë kilometra në jug, përtej kodrave.
Në Greqi, ishte e paligjshme të transportoje refugjatë pa lejë-qëndrimi, por një çift holandez, që u bënë dëshmitarë të kësaj përballjeje, u shprehën të gatshëm të merrnin në makinë Rimin dhe Fajezin për një pjesë të rrugës. Të tjerët vazhduan rrugën në këmbë. Disa motoristë ndaluan për t’u dhënë disa shishe me ujë. Një zonjë e moshuar u dha kajsi që i kishte këputur nga një pemë në kopshtin e saj. Në pak ditë, Greqia, e zhytur në një borxh kombëtar të stërmadh, do të mbante një referendum nëse duhet të ndërmerrnin masa të rrepta ose jo. Gaiti shprehet: “Ata po kalonin krizën e tyre dhe prapë ishin të sjellshëm me ne.”
Pak kohë pas mesnate, Gaiti mbërriti në qendrën e emigrimit. Ajo ishte e mbyllur, kështu që ai iku në një godinë aty pranë, që dikur shërbente si pishinë e mbyllur, por që tani ishte konvertuar në një vendstrehim. Fjeti në pllakat e dyshemesë, me çantën e tij të shpinës si jastëk. “Ajo ishte ndjesia më e bukur në botë, -tha ai. -Për të parën herë, prej vitesh, e dija që mund të flija pa frikën se do zgjohesha i mbuluar në djersë. Asnjë bombë nuk mund të binte mbi kokën time, askush nuk mund të më merrte jetën. Është më mirë të flesh dy orë në Europë, sesa pesëdhjetë orë në Siri. Sepse në Siri, për çdo orë gjumi, do të shohësh me qindra makthe.”
Mëngjesin tjetër, Gaiti dhe turma refugjatësh të tjerë i çuan në Moria, një qytezë kodrinore me një ujësjellës të bukur romak. I lanë në një qendër refugjatësh që i përngjante burgut: gardhe të lartë, kulla vrojtimi, tela me gjemba. Natën e parë Gaiti dhe bashkudhëtarët e tij fjetën në qiell të hapur dhe më pas, kur shirat e kthyen tokën në baltë, gjetën strehë nën një tendë.
Në ditën e katërt, Gaiti u pajis me lejë-qëndrimin e tij të përkohshëm dhe mbrëmjen pasardhëse i hipi një trageti për në Athinë. Ai dhe Baha qëndruan mbi kuvertë, panë diellin teksa perëndonte mbi çatitë e kuqërremta të Mitilinit, kryeqytetit të Lesbosit. Gaiti ndihej krenar që ia kishte dalë mbanë deri këtu. Por ai e dinte që kishte përpara pjesën më të vështirë të udhëtimit të tij – duhet të mbërrinte në Suedi pa u arrestuar dhe pa u regjistruar gjetkë si refugjat. “Pikërisht aty mund të themi se ka qenë pikënisja e udhëtimit tonë,” – kujton Baha.
Mëngjesin tjetër trageti u ankorua në Athinë. Nëna e Rimit kishte bërë të mundur që një trafikant, i njohur si Abu Haideri t’i takonte në port. Rimi dhe Fajezi kishin planifikuar të fluturonin për në Dyseldorf me pasaporta false. Abu Haideri u shpreh i gatshëm t’u ofronte të njëjtin shërbim edhe të tjerëve, për tremijë e pesëqind euro personi. Gaiti, Baha dhe Bilali nuk kishin aq shumë para, por atë ditë, ata shkuan për të pushuar me gjithë Rimin dhe Fajezin në një apartament që nëna e Rimit e kishte marrë me qira. Në mbrëmje, rrugët e tyre u ndanë. “Ishte si të ndaheshe nga familja, -tha Gaiti. -As nuk ishim të sigurt që do t’i shihnim sërish.”
Gaiti dhe miqtë e tij blenë çanta me dyshekë të palosshëm dhe më pas udhëtuan për në Selanik me autobus. Në një kafene pranë stacionit të trenit, karikuan telefonat ndërkohë që Gaiti priste Galibin t’i dërgonte njëmijë e pesëqind euro me Western Union. Ata kishin bërë në plan të drejtoheshin për në veri, në Maqedoni. Të pasigurt për atë që i priste, blenë çokollata, konserva peshku dhe bukë masive.
Pak pas orës 6 të pasdites, ata morën trenin që shkonte për në veri me destinacion Beogradin. Në vend që të uleshin te ndenjëset, Gaiti dhe miqtë e tij u ngjeshën në një banjë për t’u fshehur; një prej tyre kishte dëgjuar që autoritetet greke po i flaknin refugjatët jashtë trenave edhe nëse ata ishin të pajisur me bileta. Pasi Gaiti beri një foto me grupin, ata i fikën telefonat, kyçën derën, fikën dritën dhe qëndronin në qetësi sa herë që ndokush trazonte dorezën. Tridhjetë minuta pas nisjes së udhëtimit, një burrë që mbante një fëmijë nisi të trokiste në derën e kyçur. I irrituar për këtë, ai thërriti konduktorin i cili e nuhati që kishte njerëz aty brenda dhe urdhëroi që të hapej dera. Gaiti dhe miqtë e tij dolën jashtë duke u penguar mbi njëri-tjetrin, me fytyrat që u shkëlqenin nga djersa. Për habinë e tyre, konduktori i lejoi të qëndrojnë në tren. Gjatë gjithë orës tjetër luajtën me letra me dy gra britanike.
Ata zbritën në Evzoni, afërsisht tre kilometra në jug të Maqedonisë dhe ecën në këmbë drejt Gjevgjelisë, një qytezë e vogël kazino në veri të kufirit. Kur mbërritën në një urë hekurudhore, që kalonte mbi lumin Konska në Gjevgjeli, ata hasën një duzinë oficerësh policie që po frenonin një turmë refugjatësh të ardhur nga Siria, Afganistani, Iraku dhe Afrika. Oficerët i vendosën ata të marshonin në kolonë, sërish drejt Greqisë. Baha sugjeroi t’ia mbathnin me vrap. “Me kaq shumë njerëz, nuk kanë për të na lënë kurrë të hyjmë,” -i tha ai Gaitit, përpara se të fillonte të rendte drejt pyjeve. Gaiti dhe dy të tjerë e ndoqën pas. Bilali nuk arriti dot të shkëputej në kohë dhe mbeti mbrapa të tjerëve.
Pasi të katër burrat u siguruan që i kishin shpëtuar paq policisë, u rikthyen në urë dhe nxituan për të dalë matanë. Mbërritën në Gjevgjeli rreth mesnatës dhe pranë stacionit të trenit vunë re disa refugjatë afrikanë që flinin në trotuare. “Nuk dinim ku të flinim, prandaj i shtruam aty dyshekët,“ – më tha Baha. Gjëja tjetër që ai mbante mend, ishte se “u zgjova nga një polic, që po më rrihte me një shufër metalike.” Ai rrëmoi brenda çantës së dyshekut të palosshëm dhe i shpëtoi nga duart. Edhe pse mundi të arratisej, siç bëri Gaiti dhe të tjerët, Baha la pas këpucët e tij.
Në një park të ndriçuar dobët Gaiti dhe Baha u mbështollën sërish nën kresa. Pa kaluar shumë kohë, Baha ndjeu një shkop të kërciste mes shpatullave të tij. Ishte po i njëjti oficer i mëparshëm, që e rrahu Bahan për disa minuta. Joel Millman, i Organizatës Ndërkombëtare të Emigracionit më tha se në Europën Juglindore policët zakonisht nuk synojnë t’i arrestojnë refugjatët, por t’u kanosen dhe t’i trembin. Nëse maqedonasit do fillonin t’i arrestonin të gjithë refugjatët, atëherë “burgjet do të tejmbusheshin” tha ai, duke shtuar “Përfytyro sa do të kushtonte strehimi i të gjithëve? Shifra astronomike.”
Policia maqedonase i grumbulloi Gaitin dhe miqtë e tij në një furgon policie dhe i shoqëroi deri pranë kufirit grek. Duke u fshehur në pyje, refugjatët nisën të peshojnë mundësitë e tyre. Nga një mesazh telefonik Gaiti mësoi se Rimi dhe Fajezi kishin mbetur ende në Athinë, kurse të afërmit e tyre kishin fluturuar për në Gjermani duke përdorur dokumente, false që ua kishte siguruar Abu Haideri. Gaiti, duke menduar se një udhëtim në rrugë tokësore do të ishte i pashpresë, propozoi të ktheheshin në Athinë, të gjenin Abu Haiderin dhe të fluturonin në ndonjë nga vendet e BE-së duke përdorur pasaportë false.
“Nuk kemi aq para sa për t’u kthyer pas, -këmbëngulte Baha. -Duhet të vazhdojmë të përpiqemi në këmbë,” – përpiqej ai t’u mbushte mendjen, por burrat i trembeshin policisë së Gjevgjelisë. Në WhatsApp, Gaiti bie në kontakt me Abu Amarin, kryetarin e grupit në Facebook. Abu Amari e kishte kthyer tashmë telefonin e tij në një linjë urgjente për refugjatët: qëndronte çdo natë deri vonë, duke udhëzuar sirianët përtej kufijve dhe duke i dërguar atyre harta të pajisura me shënime. Grupi i tij në Facebook vijonte të shpërndante këshilla. Në një postim shkruante, “Deti sot dhe nesër është tejet i rrezikshëm. Mos e nënvlerësoni situatën. Kemi boll viktima.” Tre ditë më vonë shkruhej: “Praktikisht stuhia kaloi. Ishulli më i mirë për ku mund të drejtoheni sot është Mitilini.”
Abu Amari më tha së fundmi, “Ndonjëherë marr ndonjë telefonatë kur jam gati për të rënë në gjumë: ‘Kemi ngecur në mes të një pylli – mund të na ndihmosh?’ Bie për të fjetur ndërmjet orës 5-6 të mëngjesit dhe fle deri në 2 të pasdites, sepse të paktë janë ata njerëz që më telefonojnë në këto orare.” Ai kishte themeluar kanalin e tij në Zello, një aplikacion walkie-talkie. “Më kanë thënë që nëse shkon nëpër kafenetë e Sirisë këto ditë, do dëgjosh njerëzit që flasin për mua dhe kërkojnë numrin tim,” – më tha ai. (Jo shumë kohë më parë, ai përfundoi udhëtimin e tij, duke udhëtuar drejt Greqisë me një trap gome dhe më pas duke fluturuar për në Gjermani. Tani ai jeton në rrethinat e Hamburgut.)
Me një mesazh, Gaiti i shpjegoi dilemën e tij Abu Amarit, i cili i dërgoi një hartë që e drejtonte atë dhe miqtë e tij në një kodër aty pranë. Mund ta devijonin lehtësisht Gjevgjelinë, u thoshte Abu Amari, pa tërhequr vëmendjen e autoriteteve. Refugjatët iu ngjitën kodrës, u fshehën pas shkurreve, hëngrën manaferra dhe pushuan derisa ra nata. “Njerëzit s’e kalojnë kufirin ditën,” – më shpjegoi Baha.
Rreth orës 8 të pasdites zbritën nga kodra dhe nisën të ndjekin shinat e trenit që zgjatoheshin në veri nga Gjevgjelia drejt pyllit të dendur. Ecën të heshtur nëpër natë. Qentë e egërsuar dëgjoheshin nga larg. Gaiti rrinte i tensionuar duke mbajtur vesh për policë, banditë apo trena që mund të vinin. Dy muaj më parë, një tren i drejtuar për në veri të Gjevgjelisë kishte vrarë katërmbëdhjetë refugjatë nga Somalia dhe Afganistani, sepse s’e kishin dëgjuar që treni po afrohej.
Në agim, u zuri syri një dyqan pranë shinave të trenit dhe ndaluan. Gaiti u gëzua që më në fund arritën në një vend me sistem hidraulik modern: ai kishte refuzuar t’i kryente nevojat e tij në pyje. Më tha se në vegjëlinë e tij nuk kishte shkuar kurrë për të bërë kamping – nuk e shihte se “ku qëndronte lezeti i të fjeturit në mes të hiçit.” Në dyqan blenë shishe uji, një bukë dhe Nutella. Në banjë, Baha pastroi këmbët,që i ishin çjerrë e gjakosur nga ecja nëpër driza me pantofla. Ata shtruan dyshekët e tyre të gjumit në një zonë me bar jashtë dyqanit dhe fjetën për disa orë.
Rinisën të ndiqnin drejtimin e shinave dhe pasdite mbërritën në një fshat pesë ndalesa në veri të Gjevgjelisë. Nëpërmjet një mesazhi, Abu Amari i këshillonte ata të merrnin trenin e radhës për në veri. Ata i hipën trenit së bashku me një tufë refugjatësh të tjerë. Kur treni ndaloi për disa minuta në Shkup, kryeqytetin e Maqedonisë, aktivistët e të drejtave të njeriut po endeshin në platformë me shporta me shishe uji, banane, mollë, paketa vitaminash dhe kruasante. Gaiti u zgjat nga dritarja e trenit për të kapur ato që iu ofruan.
Zbarkuan në ndalesën e fundit përpara se të mbërrinin në kufirin serb dhe morën udhëzime nga një oficer policie maqedonase sesi të kalonin përtej kufirit pa u vënë re. Autoritetet lokale, mesa dukej ishin të gatshëm t’i ndihmonin refugjatët që donin të largoheshin nga vendi i tyre.
Ishte mot i tmerrshëm për të ecur më këmbë –“shi, baltë dhe shumë ftohtë,” kështu e kujton Baha atë kohë. Gaiti nuk kontaktonte dot të shoqen sepse po përpiqej të ruante baterinë e telefonit, në rast se do u nevojitej shërbimi G.P.S. Në muzg, iu bashkuan një grupi afganësh, derisa një prej syresh iu kthye Gaiti dhe i tha, “Nëse doni të vazhdoni të ecni me ne, duhet të paguani.” Gaiti dhe bashkudhëtarët e tij u ndanë prej tyre.
Baha e drejtoi grupin nëpër pyje. Kur dalloi një dritë elektriku dore midis pemëve, iu tha të tjerëve të shtrihen barkas përtokë. Priti derisa drita e elektrikut të largohej tutje dhe më pas u ngritën. “Ndal!”, – bërtiti një roje serbe. Refugjatët ngrinë. “Nuk mund të kaloni andej!” – u tha ai. Më pas, papritmas, ai tregoi me gisht nga një drejtim tjetër, duke i shtyrë ata drejt Serbisë.
Gaiti dhe Baha mbërritën në Preshevë, një ndër qytetet më jugore të Serbisë, rreth orës dhjetë të darkës. Ata u befasuan kur një vendas i përshëndeti “Selam alekym”. Baaa e pyeti burrin nëse kishte ndonjë restorant atypari që të ishte ende i hapur dhe burri i drejtoi te një kioskë hamburgerash aty pranë. Në banak, Baha kujton sesi porositi disa sandviçë dhe kur i pyeti “Mish hallall është ky?”, iu përgjigjën, “Sigurisht. Ky është qytet mysliman.” Atë natë, në xhaminë kryesore të Preshevës, Gaiti dhe Baha dhuruan nga një euro secili, shtruan dyshekët dhe fjetën në dysheme.
Ditën tjetër, morën autobusin për në Beograd ku u ribashkuan me Bilalin, irakianin që kishte mbërritur vetëm në Serbi. Refugjatët u bombarduan menjëherë nga shoferë taksish që bërtisnin emra qytetesh hungareze përtej kufirit. Gaiti ishte i gëzuar, por e dinte se etapa tjetër e udhëtimit do të ishte tepër e rrezikshme. Ndryshe nga Serbia apo Maqedonia, Hungaria ishte vend anëtar i BE-së dhe zbatonte Konventën e Dublinit. Gaiti i trembej mendimit se mos e detyronin të strehohej përfundimisht në Hungari.
Në stacionin e trenit të Beogradit një burrë i pyeti nëse kishin nevojë për një vend për të fjetur. Ata e ndoqën në një apartament që kishte dy dyshekë në dysheme dhe secili udhëtar pagoi nga pesëmbëdhjetë euro. Gaiti bëri një dush për të hequr baltën deri te veshët. Pak më vonë, një çift i ri, miq të të zotit të apartamentit, kaluan aty në një veturë Peugeot, ngjyrë gri. Aleksandri, siç njihej ai, me flokë të ashpër dhe syze dielli dhe e dashura e tij, që identifikohej si Tina dhe vinte një buzëkuq të ndezur, flisnin anglisht.
Aleksandri u tha se njihte një burrë rom që fuste sirianët në Austri nëpërmjet Hungarisë prej dy vitesh. Tina u tha refugjatëve që udhëtimi kushtonte një mijë e treqind euro për person dhe se ata mund të paguanin sapo të arrinin në Vjenë. Në orën 8 të pasdites, Aleksandri mori refugjatët në stacionin e trenit dhe u drejtua për nga autostrada, drejt kufirit me Hungarinë. Por Tina e njoftoi në një mesazh se andej “kishte shume oficerë policie nëpër rrugë”. Aleksandri u tremb dhe u kthye mbrapsht.
Tina, e cila gjatë ditës punonte në një mobilieri, më tha se “trafikimi ishte i rrezikshëm.” Dikur, gjatë verës së shkuar, ajo po kalonte pesëdhjetë njerëz përtej kufirit dhe merrte pesëdhjetë euro për secilin prej tyre. Edhe pse puna ishte e paligjshme, ajo e konsideronte të ndershme. “Ne i ndihmojmë ata të shkojnë në një vend më të mirë, të kenë një jetë më të mirë,” -më tha ajo. Ajo ishte nga Bosnja ndërsa Aleksandri nga Kosova: familjet e të dyve ishin shfarosur nga lufta dhe prandaj ata solidarizoheshin me refugjatët.
Tre ditë më vonë, më 29 qershor, Gaiti dhe të tjerët u nisën sërish me Aleksandrin. Kësaj here kishte pak policë nëpër rrugë. Jo shumë larg kufirit hungarez, Aleksandri ia dorëzoi refugjatët mikut të tij rom, i cili i udhëhoqi ata dy orë përmes një pylli. Duke u endur ashtu midis pemëve, Gaiti ndjeu një pështjellim në stomak nga frika se mos i kapnin. Qeveria hungareze sa vinte dhe bëhej më e ashpër ndaj refugjatëve: së fundmi ata kishin shpallur planin për ndërtimin e një muri katër metra të lartë në kufi me Serbinë.
Pas njëfarë kohe endjeje, Gaiti dhe miqtë e tij kaluan në Hungari. Ata mbërritën në një rrugë ku i priste kontrabandisti i tretë, Miki, i cili i ngarkoi në një furgon. Gaiti, Baha dhe Bilali u kërrusën mbi dysheme që të mos shiheshin nga dritaret. Nuk ishte shumë e rehatshme, por siç tha dhe Tina “mund të merrnin frymë.” Ndërkohë që Miki po ngiste me shpejtësi drejt Vjenës, refugjatët fjetën. “Ishim të sfilitur,” -shtoi Gaiti.
Mëngjesin tjetër kur mbërritën në Vjenë, qielli ishte hapur. Miki parkoi në një garazh, mblodhi paratë e refugjatëve pasi i zbriti dhe u largua. Gaiti dhe miqtë e tij u ulën në një park elegant dhe shtruan një mëngjes me sandviçë me ton.
Atë pasdite, Baha u përpoq të pyeste kalimtarët e rastit si mund të shkonin deri në Gjermani, por njerëzit ngrinin supet dhe vazhdonin rrugën. “Nuk donin të futeshin në telashe,” -tha ai. Burrat blenë biletat e trenit për në Salzburg dhe u ulën të ndarë për të mos rënë në sy, por për fat të Gaitit askush nuk u kërkoi dokumentet.
Në stacionin e Salzburgut, një taksist i pyeti nëse kishin nevojë për mjet transporti. Baha negocioi me të duke rënë dakord që t’i paguanin shoferit tetëqind euro që ai t’i çonte deri në Munih. Dy orë më vonë, ata ndaluan përpara një apartamenti në rrethinat e qytetit. Kushëriri i një prej miqve të Gaiti jetonte aty dhe ishte treguar i gatshëm t’i lejonte të përdornin apartamentin e tij si stacion pushimi. Brenda pak orësh refugjatët nisën të shpërndaheshin. Bilali u nis për në Dyseldorf, ku do të qëndronte me pjesëtarë të familjes së Rimit. Baha preu një biletë treni për Dortmund, ku jetonin vëllezërit e tij. Gaiti e përqafoi dhe u përshëndetën. “Do mbetemi në kontakt,” i premtoi ai.
Gaiti i telefonoi vëllait të tij Galibit. “Nuk të paska marrë malli për mua? – bëri shaka Gaiti. -Jam këtu. Çfarë duhet të bëj tani?“
Galibi e pyeti Gaitin se mos po bënte sërish shaka dhe Gaiti i dërgoi vendndodhjen e tij me mesazh, duke i konfirmuar që ishte vërtet në Gjermani. Ditën tjetër, Galibi fluturoi për në Munih nga Suedia.
Gaiti e priti atë në apartament. Kur i hapi derën, Galibi iu hodh në qafë duke qarë dhe ashtu me lot në sy, u lëshua në divan, duke mbuluar sytë. Nuk e kishin parë njëri-tjetrin prej tre vjetësh. “Ishte momenti më i bukur i gjithë jetës sime,” më tha Galibi së fundmi. “E dija sa kishte vuajtur Gaiti dhe ç’kishte kaluar.” Ai shtoi: “U ndjeva sikur e kisha futur në telashe dhe ai është vëllaçkoja im. Ndihesha sikur kisha hequr një barrë të rëndë.”
Por kishte edhe diçka tjetër. “Kur e përqafova, mund të ndieja aromën e shtëpisë sonë, ndieja aromën e nënës sonë, – tha Galibi duke u dridhur nga emocionet. -Po përqafoja Sirinë e vjetër.“
Një të diel me diell, nga fundi i gushtit, Gaiti dhe miku i tij Tahiri, që ishte po nga Jdeidet Artouz, vendosën të shkonin në një plazh suedez. Gaiti kishte pantallona të shkurtra dhe një bluzë polo të kaltër, kurse flokët i kishte të prera shkurt rreth tëmthave. Hipën në një autobus në Askimsbadet, në Detin e Veriut, dhjetë kilometra larg Goteborgut. Gaiti jetonte në Suedi që prej 4 korrikut. Kishte udhëtuar me tren nga Munihu në Kopenhagën dhe më pas gjer në Malmoe, duke kaluar në Suedi nga Ura Øresund. Askush nuk i kërkoi t’i tregonte pasaportën.
Shkoi në fillim të autobusit për të paguar për udhëtimin, me synimin për të përdorur një kartë ATM që ua kishte siguruar qeveria suedeze. Ai kishte përfituar një ndihmë prej dyqind dollarësh në muaj. “Suedia sillet mirë me ne,” -më tha ai. Shoferi i autobusit, kur pa se Gaiti ishte një refugjat, hoqi dorë nga pagesa.
Kur Gaiti mbërriti në Suedi, një oficere e emigracionit i regjistroi shenjat e gishtërinjve, i kaloi të dhënat në një bazë të dhënash të BE-së dhe konfirmoi se të dhënat e tij nuk ishin përpunuar tjetërkund në Europë. “Tani jeni nën mbrojtjen e Suedisë, -i tha ajo. -Suedia do të kujdeset për ju.” Më pas, Gaiti mori pjesë në një seancë orientimi ku mësoi, sipas fjalëve të tij, “çfarë më detyrohet mua Suedia dhe çfarë i detyrohem unë Suedisë.” Duke mbajtur parasysh natyrën e situatës së tmerrshme të krijuar në Siri, ai e ka thuajse të sigurt përfitimin e lejë-qëndrimit të përhershëm. “Ata po më premtonin të njëjtat gjëra që u garantohen shtetasve suedezë,” – shtoi Gaiti. Ai po planifikonte të niste një kurs të përditshëm gjuhe. Në Europë, Suedia po i ofronte azilkërkuesve sirianë rrugën më të drejtpërdrejtë për pajisjen me lejë-qëndrimi, edhe pse shtete të tjera europiane ofrojnë ndihma financiare më të mëdha, kurse në muajin gusht, Gjermania nisi të lejonte sirianët ta anashkalonin Konventën e Dublinit.
Në autobus, Gaiti po shihte në telefon listën e këngëve të tij. Himni kombëtar i Suedisë filloi, me volum aq të lartë sa ktheu kokat e njerëzve. “E dëgjoj çdo mëngjes,” – tha Gaiti me krenari.
E shoqja e tij vazhdonte të ishte në Siri. A ndihej ai fajtor për ditët që po shijonte në plazh? “Edhe ajo është duke ardhur,” – tha ai, edhe pse e kuptonte që kjo do të merrte shumë kohë. Suedia ofronte edhe një program për bashkim familjar, por ky ishte i vlefshëm vetëm për azilkërkuesit që e kishin përfituar tashmë lejë-qëndrimin. Ky program kishte sjellë së fundmi në Suedi të shoqen dhe fëmijët e Galibit. Gaiti më tha se momentalisht e shoqja ishte duke përdorur një aplikacion në celular për të mësuar suedisht dhe përfundimisht ata do të bashkoheshin – edhe pse asaj do t’i duhej të kalonte kufirin sirian së pari, në një shtet tjetër si Jordania, që ka një konsullatë suedeze dhe të aplikonte për lejë-qëndrimi.
Refugjatët që kishin shkuar në Gjermani dukeshin më pak të dhënë pas jetës së tyre të re. Bilali më tha se nuk gjente dot punë dhe se ndihej “pa fat”. Baha po përfitonte nga ndihma sociale mujore dhe edhe pse supozohej të mos punonte ende, ai po punonte me turne në një supermarket dhe po paguhej në të zezë. “Do të doja t’u kthehesha studimeve të inxhinierisë,” – më thoshte ai. Rimi dhe i biri arritën të iknin nga Athina duke përdorur dokumente italiane false dhe u ribashkua me të shoqin në një qytet pranë Dyseldorfit. Ajo tha që i shoqi mezi po priste të riniste praktikën e tij dentare, por ekzistonin disa barriera të shumta: së pari atij do t’i duhet të certifikohet në Gjermani dhe së dyti, do t’i duhet të përfundojë një program të tejzgjatur kulturor dhe gjuhësor që kërkohet për të marrë lejë-qëndrimin afatgjatë. “Jemi gati për të punuar, -thotë ajo. -Nuk dua të qëndroj duarkryq.” Ajo pritet të lindë nga dita në ditë.
Në Askimsbadet, Gaiti dhe miku i tij po shkonin pas plazhistëve me peshqirë nëpër duar, ku familjet somaleze dhe siriane shtroheshin për të ngrënë mes qindra kokëve bionde. Balonat fluturonin në ajër.
Një orë më vonë, gjashtë miq të tjerë të Gaiti – të gjithë refugjatë sirianë, të cilët ai i njihte nga Juridiku ose nga Jdeidet Artouz – u shfaqën duke mbajtur një skarë, një thes me qymyr dhe me një qyngje 90 centrimetra. U zhveshën me rroba banje dhe u përgatitën për të notuar. Këta ishin miq për kokë, tha Gaiti, edhe pse ai nuk bëhej shumë merak për Sirinë tani. Me të ardhur e shoqja, do të bënin fëmijë dhe do t’i rrisnin si suedezë. Nuk i interesonte nëse fëmijët e tij do të flisnin arabisht ose jo. Ai shtoi me një anglishte të çalë: “Unë e adhuroj Suedinë.”
Gjatë javëve të tjera në vijim, humori i tij pësoi ulje-ngritje. Ai ishte i gëzuar, kur e punësuan përkohësisht si pjesë e një skuadre që po ndërtonte një piceri të re në Goteborg. Por e shqetësoi së tepërmi fotografia e vogëlushit sirian, Ajlan Kurdi, që ishte mbytur në det dhe kishte dalë në bregdetin turk. “Kjo foto duhet ta shkundë njerëzimin,”- më tha ai. Ai e postoi këtë imazh edhe në Facebook duke shkruar në arabisht, “Gjëja më e mirë për vdekjen tënde, i shtrenjti im, është që këpuca jote është në fytyrat tona.” I telefonoi së shoqes dhe folën për fotografinë; ranë dakord që po të bëheshin me djalë, do ia vinin emrin Ajlan.
Në të njëjtën kohë, autoritetet austriake gjetën një kamion të braktisur me shtatëdhjetë e një refugjatë të vdekur brenda. Gaiti tha se në ato momente nuk kishte se ç’të bënte, veçse të ndihej fatlum: “Ia dola mbanë, ndërkohë që me mijëra të tjerë nuk mundën. Shumë vdiqën rrugës, shumë të tjerë vdiqën në Siri. Çdo ditë dëgjojmë për njerëz që mbyten. Përfytyro vuajtjet e çdo siriani brenda Sirisë – vuajtje që i shtyjnë ata të bëjnë udhëtime të tilla.” Ai heshti për një moment. “Në Greqi, dikush më pyeti: ‘Pse të rrezikosh?’ dhe unë i thashë “Në Siri, gjasat për të vdekur janë njëqind për qind. Nëse shansi për të mbërritur në Europë është edhe vetëm një për qind, atëherë kjo do të thotë që ke një për qind shans për të jetuar.”
Përktheu nga anglishtja: Sara Kelmendi
