Intervistoi George Plimpton
Lajmi i madh është se Billi Kollins është përzgjedhur si poeti më i ri i laureuar nga Libraria e Kongresit Amerikan. Në listen e të lauruarve janë Robert Penn warren, Joseph Brodsky, Robert Pinsky dhe së fundi Sanley Kunitz.
Pavarësisht se karrierën e poetit e nisi rreth moshës 50 vjeçare, kredencialet e Kollins janë me të vërtetë mbresëlënëse. Disa nga pëmbledhjet poetike të tij, të mrekullueshme janë “Video poemat”, ”Pyetje për ëngjëjt”, ”Arti i të mbyturit”, “Molla që habiti Parisin” etj.
“Punët e tij përshkohen nga një lloj humori i cili, në të vërtetë është një hap larg seriozitetit”. Kështu shkruan poeti i John Updike për të, duke shtuar se “Billi Collins shkruan poema me të vërtetë të dashura, pastërtisht të qarta, të cilat të lenë shijen e një habie të bukur, të lehtë, ashtu siç janë, me një seriozitet më të spikatur nga sa ngjajnë në pamje të parë”.
Më poshtë, disa pjesë të një interviste të tij dhënë për “Paris Review” pak kohë më parë.
COLLINS
Dua të them diçka, qysh në fillim, drejt e pa i rënë rrotull: Unë i shkruaj poezitë me një “Mikropoint”, prodhuar nga “Blueline”, (kompani kanadeze kjo). Pasi kam bërë disa variante me këtë Mikropointin, shkrimin përfundimtar të poezisë e bëj me një Macintosh G3.
PLIMPTON
Mirë, sigurisht që na intereson ky lloj lajmi, por a mund të më thuash se çfarë kanë brenda poemat e tua. A mund të shkosh për ne deri në gjenezën e një poeme?
COLLINS
Pres mjaft, derisa të mund të ndodhe diçka. Disa poetë, David Lehman dhe ëilliam Stafford, me qëllimin e mirë, nxorrën këto programet që na tregojnë sesi të shkruash një poemë në ditë. Ata të dy duket se po vënë në jetë thënien e Katulit shekuj më parë: “asnjë ditë, pa asnjë varg”.
Por shumica e poetëve, ndryshe nga çfarë rekomandojnë Lehman e Stafford, nuk e shkruajnë një poemë në ditë.
Për sa më takon mua, të shkruaj poezi, është një punë që e bëj rrallë. Deri së fundmi, në fakt, mendoja se “poezi e rastit” do të thote se poeti shkruan vetëm rastësisht; do të thotë se duhet të presësh mjaft, në një pritje, përzjerë me një lloj vigjilence.
Së dyti, mendoj se vargu i parë është ai që përcakton rrugën e poemës. Ndonjëherë ndodh edhe që del vargu i parë, por, ashtu siç është, të çon në askund. Por, herë tjetër (dhe kjo është pikërisht rruga për tek përfundimi), arrij të kuptoj se vargu kërkon të vazhdojë. Nëse është kështu, mund të ndiej sensin e momentit- poema gjen arsyet për të vazhduar.
Vargu i parë është ADN-ja e poemës, pjesa tjetër ngrihet pikërisht mbi të.
Së treti mendoj se një pjesë e mirë e poemës ka të bëjë me tonin, sepse toni është një shenjë kyç për çdo poemë. Që lexuesi të të besojë, lipset metrika, rimat mbyllëse. Por është toni ai që vendos autoritetin e poetit. Vargjet e para, sjellin në jetë të tjera.
Si shumica e poetëve, edhe unë nuk para e di se ku po shkoj pikërisht. Pena është një lloj mjeti me të cilin poeti zbulon, më tepër sesa shkruan. Nëse ju shkruani, ta zemë, një tekst dorëheqjeje, apo diçka tjetër në bllokun tuaj, pena thjesht sa i jep formë mendimit tuaj të brendshëm. Në një poemë, pena është më tepër si një shkëndijë drite, si një detektor prej metali, të cilin e mbajnë njerëzit kur ecin plazhit natën. Ndërsa jeni duke shëtitur, ju jeni duke zbuluar diçka për të cilën nuk e dini se ekziston. Por ajo diçka ekziston dhe, ndoshta, është diçka me vlerë.
PLIMPTON
Çfarë e frymëzon vargun e parë? Mos ndoshta diçka që e shihni vetëm ju? A është kjo “diçka” një kalim tej për tej, një varg nga dikush tjetër?
COLLINS
Mund të veprojnë të gjitha këto ndikime anësore që thoni ju, por unë mendoj se është vetë vargu ai që arrin të flasë me ty. Krijimi i vargut të parë është çështje e shqyrtimit me vëmendje të shkretisë që rrjedh gjithë kohës në kokën tënde, fraza të shkurtra, të cilat, shpërthejnë nëpërmjet të folurit të brendshëm, vëzhgimit të fjalës.
Unë përpiqem të nis një poemë duke e folur atë. Poemat, mendoj, nisin si një angazhim social.
Unë dua të vendos një lloj shoqërizimi apo dhe mikpritjeje, që në krye të poemës. Pak nga rreshtat e parë janë një lloj mirëseardhjeje, si fshirësja e këmbëve në hyrjen e apartamentit që, e veçantë siç është, të fton të hysh brenda. Ajo çka bëj më vonë me lexuesin, mund të jetë më e ndërlikuar, por nisja e një poeme për mua është një teknikë joshjeje, një rrugë për angazhim të thellë. Pas kësaj, shpresoj që poema të shkojë pak më përpara sesa unë dhe lexuesi.
PLIMPTON
A e rishikoni një poezi pasi e keni shkruar?
COLLINS
Përpiqem të shkruaj shumë shpejt. Dhe nuk rishikoj shumë. E shkruaj poemën me një frymë. Sikur gris një rrobë, prraf, me një frymë! 20-40 minuta dhe poezia është kryer. I kthehem nga e para, merrem me një a dy fjalë, ndryshoj ndonjë varg për ndonjë arsye metrike disa javë më vonë, por në përgjithësi përpiqem ta mbaroj të gjithën menjëherë!
Shumica e ketyre poezive kanë nje lloj momenti të tyrin retorik. Nëse e gjitha nuk del menjëherë, ajo nuk del kurrë. Atëherë e hedh poshtë!
PLIMPTON
E flakni?
COLLINS
Njerezit thonë “Mos flak asnjë gjë. Ruaje çdo gjë, gjithçka mund të përdoret në një poemë tjetër”. Kjo është një këshillë standarde e punës, së cilës, unë nuk i besoj. Nëse kjo ”çdo gjë” shkon tek një poemë tjetër, poema tjetër do ngjajë si një kazan ku nakatosen gjëra. Nuk do të jetë pjesë e së tërës, e energjisë, e rrymës që përshkon një poemë, e lëvizjes s vazhdueshme siç duhet të jetë.
PLIMPTON
Cila ka qene fjala që e ke përdorur më shpesh në poezitë e tua?
COLLINS
Fjala “chi. Besoj se këtë fjalë e përdorin në “Feng Shui”. Chi, është kuptimi që i japin në gjuhën kineze energjisë, rrymës, e cila përshkon sendet, dukuritë… Poemat të cilave iu mungon kjo energji, duket sikur rrinë bashkë në mënyrë mekanike, një copë këtu, një copë aty.
Nga ana tjetër, rishikimi i tyre mund të ta thyejë copash impulsin dhe të ta kthejë në pluhur.
Sigurisht dallimi midis shkrimit dhe rishikimit është një dallim arbitrar sepse, kur jam duke shkruar, unë jam edhe duke ripare. Dhe kur jam duke riparë, jam duke shkruar, apo jo?
E pëlqej shumë idenë e ëilliam Matheës! Ai thotë se rishikimi nuk është si një pastrim mbas një feste. Rishikimi është vetë festa. Kjo është e bukura, t’i bësh vargjet siç duhet, të zgjedhësh fjalët më të mira, rendin më të mirë.
PLIMPTON
Kur nise të shkruash?
COLLINS
Shumë herët. Kam një kujtim nga hera e parë kur u frymëzova për të shkruar. Rrija në ndenjësen mbrapa të makinës së prindërve të mi, rrugës për në Neë York! Isha rreth dhjetë vjeç. Ashtu, në ndenjësen mbrapa, pashë sesi po lundronte një anije nëpër East River. Më kujtohet se në çast i kërkova mamasë një laps apo stilolaps dhe diçka shkrova. Nuk mund ta them se çfarë. Por ky ka qenë rasti i parë kur pashë diçka dhe ndieva përgjegjësinë ta mbaja shënim, në një copë letër. Ky ishte hapi i parë drejt shkrimtarisë. Por libri im i parë i vërtetë, u botua vetëm në prag të të pesëdhjetave. Shpërtheva vonë. Qëndrova i fshehur, si nën toke, nuk mora pjesë në asnjë bisedë dhe as u shoqërova shumë me poetë të tjerë.
PLIMPTON
Botove disa poema në revistën “Rolling Stone”…
COLLINS
Po, plot vjersha në faqen e pasme. Krijime të vogla, katër apo gjashtë vargëshe, të qepura e të rregulluara. Shumica kishin frymëzim.
“Rolling Stone” nuk ishte thjeshtë një revistë letërsie por kishte goxha lexues, edhe më të shumtë se lexuesit e letërsisë dhe veç kësaj, ata të paguanin 35 dollarë për një vjershë. Flasim për vitet shtatëdhjetë. Aso kohe shkruaja poezi të shkurtra. Besoja se të shkruaje poezi ishte si t’u fryje qirinjve në tortën e ditëlindjes, pra, me një frymë. M’u desh pak kohë sa ta kuptoja sesi mund të shkruhen një poezi e gjatë, sesi ta shpërndaj poezinë gjithandej. Mësova ta lejoj jetën time sesi ajo të hynte në poezi. Deri në këtë kohë e mbaja veten në një lloj distance, shkruaja vargje që nuk kishin asnjë lidhje me jetën reale. Nuk e di saktësisht si dhe pse, por, erdhi momenti dhe e arrita pikën kur jeta ime hyri në vargjet e mia.
Por revista që me të vërtetë ndikoi tek unë ishte revista me titull “Poezi”. Atë e sillnin në zyrën e babait tim në “ëall Street.” Nuk e di pse kishte mbërritur aty. Askush nga zyra e babait nuk e lexonte këtë lloj botimi. Drejtuesi i kompanisë ku punonte babai ishte një lloj filantropisti. Ndonjë ditë mund të ketë firmosur ndonjë çek dhe kështu revista vijonte të vinte…
Im atë e dinte se isha i dhënë pas letërsisë dhe ma solli “Poezinë” çdo muaj në shtëpi.
Kjo ishte hera e parë që lexova poetët bashkëkohorë. Deri në shkollë të mesme unë pata parë të ekspozuar te këndi i poezive, vetëm Longfelloë-n dhe ëhitter-in. Por te “Poezi” i dëgjova këta njerëz të flasin. Tingëllonin të çliruar dhe kjo më lidhi mua me tonin e poezisë moderrne.
Në moshën 18 vjeçare i dërgova revistës disa poezi. Si përgjigje, mora një shënim nga Henry Rago që më inkurajonte – kujdes – jo t’i dërgoja punë të tjera, por të vazhdoja të shkruaja. Qeshë aq i përhumbur, saqë mendova se qe një pergjigje cliché; se çdokush nga poezi-dërguesit mund të kishte marrë të njëjtën përgjigje. Ndoshta dhe e kishin marrë! Sidoqoftë, vetëm 25 vjet më vonë arrita t’i dërgoj “Poezisë” punët e mia.
Më 1987 kontaktova Joseph Parisin. Ai i mori poezitë e mia dhe qysh atëherë nuk më ka lëshuar nga dora. Kisha pritur 25 vjet për të goditur përsëri. Tani mendoj se nëse shkrimtarët e rinj do të kenë durimin të rrinë e të presin momentin e tyre, të mos dërgojnë gjithçka e menjëherë, botuesit e gazetave mund t’i përkrahin më shumë.
PLIMPTON
Çfarë ishe duke bërë këto 25 vjet?
COLLINS
Vazhdoja të shkruaja, por shkruaja keq, ndikohesha nga të këqijtë.
Në të vërtetë nuk mendoj se dikush mund të ndikohet për keq nga dikush tjeter, përsa kohë që ky tjetri ju bën të shkruani. Kështu që mua nganjëherë më dukej se i ngjaja Laërence Ferlinghett-it për pak, mandej, për një kohë më të gjatë ëallance Stevens-it dhe Hart Crane-it. Mandej hyra në universitet, mora një Ph.D dhe nisa karrierën si profesor. Poezia nxorri krye dale-ngadalë, në vazhdimësi. Isha nën ndikimin e gabuar moderrnist sipas të cilit, ekzistonte patjetër një lidhje e fortë, e pathyeshme ndërmjet vlerës dhe vështirësisë, kështu që në këtë kohë shkrova shumë poezi të padepërtueshme.
PLIMPTON
A kishte ndonjë moment ku u shfaq e brendshmja jote e vërtetë, a pat ndonjë rizgjim, ndonjë çast kur i the vetes unë s’duhet të jem një Stivens, as një Ferlinghetti?
COLLINS
Mendoj se të gjesh zërin brenda teje është një koncept i gënjeshtërt. Kjo të ben të mendosh se zëri është patjetër diku aty për të të pritur, le të themi… si jastekët e sofasë ku mbështetesh. Ajo çka besoj unë, është se zëri është gjithmonë brenda teje dhe ti e nxjerr në pah duke shkruar rreth brendësisë tënde.
Për sa më takon, u rrita duke lejuar të hyjne në poezinë time aspekte të jetës, të cilat i kisha përjashtuar më parë. Mendoj se të gjithë poetët, më të rinjtë veçanërisht, kanë një lloj etikete, d.m.th. ata mendojnë se nuk mund të shkruash për të gjitha ngjarjet. Besoj se në shumicën e rasteve ky është një proces i pandërgjegjshëm. Dhe, sikundër këta poetë të rinj, në fillimet e mia më duhej të isha veçanërisht i kujdesshëm kur shkruaja, të merresha vetëm me çështjet poetike, ndërkohë që jeta që bëja s’kishte asnjë lidhje me vargjet! Për shembull, nuk kishte pikë humori në vargjet e mia. Aso kohe mendoja se poezia duhet të qe vetëm serioze.
Një lloj etikete zotëron ende poezinë amerikane. Philip Levine cilësohet edhe sot si poeti i “punonjësve me kollaren blu”. Në të vërtetë ai është një poet më i mirë nga ky përkufizim, por cilësimi i mësipërm në fakt tregon se sa pak njerëz e njohin veprën e tij.
Shumica e poetëve sot japin mësim, të atashuar pranë universiteteve, (më parë ata qenë atashuar pranë kafeneve), por shumë pak prej tyre shkruajne për mësimdhënien. Një tematikë tjetër e përjashtuar nga poezia është ajo e marrëdhënieve burre- grua e sidomos, e gruas si bashkeshorte. Poetet e martuar nuk flasin per bashkeshortet e tyre.
PLIMPTON
A ndikoi mësimdhënia në punën tënde?
COLLINS
Mjaft shkrimtarë thonë se jeta universitare vjen në kundërshti me procesin e krijimit, ndërsa për mua është e kundërta. Kam dhënë mësim në City University të Neë York-ut për rreth 30 vjet. Vazhdoj të jep leksione për antologjinë Norton, disa prej poemave të mia e tregojnë këtë kujdes timin. Poezia ime: “Vargje të shkruar mbi lartësinë tre mijë metra nga manastiri i Tinternit” është një shembull.
Kam një poemë për çarjen e druve në pyll, e cila nis me fjalën “akull”: “Akulli mbuloi gjithçka dhjetë vjet më parë”… (fjala është për akullin e ngrirë në tokë). Mendoj se nuk mund të shkruash një poezi për çarjen e drurëve në pyll pa përmendur fjalën “akull”. Kam një poezi tjetër: “Vizitë për së dyti në Muzeun e Arteve të Bukura”, e cila është e rishkruar mbi një poezi të Auden-it. Gjithashtu “E hëna në mëngjes” që është një ripunim i strofave të Stevens “E Diela në mëngjes”.
Besoj se jam nga ata krijues që parapëlqejnë t’i shfaqin haptas hamendjet e tyre, sesa t’i zbulojnë ato, që vazhdojnë pikërisht kështu në çdo punë të tyren dhe pikërisht kjo iu ka dhënë jetë poezive të tyre.
PLIMPTON
Si e ke kuptuar këtë?
COLLINS
Miller Williams, që ishte botuesi im i parë dhe poeti që recitoi në ceremoninë e rizgjedhjes së Klintonit si president, në mandatin e tij të dytë, ka qenë ai që ka ndikuar më shumë në karrierën time. Ai ishte drejtues i botimeve në Universitetin e Arkansasit dhe botoi librin tim të parë të vërtetë, një përmbledhje poezish të titulluar “Një mollë që habiti Parisin”. Titulli vjen nga një koment i Cézanne (piktor francez) i cili në një pikë të caktuar të krijimtarisë së tij ka thënë pikërisht këtë: “Me një mollë dua të habis Parisin”!
“Ç’kontrast i mrekullueshëm mes një gjëje të vogël dhe një gjëje të madhe, mendova, -mes diçkaje të krijuar prej natyrës dhe tjetrës të krijuar prej dorës së njeriut! Ç’arrogancë e çuditshme: “me një mollë dua të habis Parisin”!
I mblodha bashkë dorëshkrimet. Një mik më këshilloi: dërgoja Miller ëilliams-it. I dërgova atij rreth 45 poezi. Mora një përgjigje të shpejtë. Ai kishte vënë mënjanë, lidhur me një lidhëse, 17 prej tyre.”Ke këtu 17 poezi shumë të mira”, – më shkroi në përgjigje. Të tjerat, ndreqi! Nëse mund të shkruash 25 deri 30 të tjera, po kaq të mira sa ato të parat, do të ta botoj librin”.
Fillova menjëherë punë. Ajo kohë qe me të vërtetë frytdhenese, me qëllimin kryesor që të kënaqja këtë person, këtë Miller ëilliams-in, që nuk e pata takuar kurrë dhe nuk e takova deri së fundmi. Ai më drejtonte mua në bazë të asaj që kishte zgjedhur. Nuk kishte arsye për shpjegim.
Kur pashë ç’kishte zgjedhur nga punët e mia, pra, kur pashë të 17 poezitë e dija ç’duhet të bëja. Të tjerat i grisa, i hodha poshtë.
PLIMPTON
Kaq besim patët në këtë përzgjedhje, në këtë fill peri që i lidhi poezitë e tua?
COLLINS
Ky fill peri, kjo lidhëse, që thoni ju, pati vlerën e një pasaporte. Një vit e gjysëm më vonë, ose aty rrotull, i dërgova atij poezitë e reja dhe ai u përgjigj: “ja ku e kemi një libër”!
PLIMPTON
Nëse do të pershkruaje një poet përtej veshjes së jashtme, ç’do të thoje për të? Çfarë cilësish do t’i përmendje atij apo asaj?
COLLINS
Do ta përshkruaja si një monstër, si një Frankenstein! Së pari, me një sens vëmendjeje të jashtëzakonshme. Së dyti, të pajisur me prirjen për t’u hallakatur përreth gjuhës. Nëse ti kërkon në fjalor për një fjalë dhe pastaj, pas 20 minutash, vazhdon të sillesh ende i habitur rreth fjalorit, pikërisht këtu, në këtë çast, ti ke gjithë mundësitë kryesore për të qenë një poet. Ti mundet të hysh në brendësinë më të thellë të gjuhës.
Mendoj se është edhe diçka tjetër, një lloj sjelljeje që kanë poetët e lindur, sikur nuk janë të kësaj bote, sikur jeta nuk është për ta. Poetët kanë një si detyrim të thellë për mirënjohjen ekzistenciale e cila ndihet tek shumë poezi. Te haiku, po se po. Pothuaj çdo haiku thotë të njëjtën gjë: e mrekullueshme, të jesh gjallë këtu! Ja, dëgjoni një haiku të vogël” Një qershizë në lulëzim/ larg/ dëgjoj qenin tek leh”. Këto dy gjëra nuk kanë lidhje me njëra tjetrën, përveç faktit se poeti qëlloi pranë një peme qershie kur diku larg, një qen qëlloi të lehë. Kështu, kuptimi i hajkut është: isha aty!
Le të marrim një varg të thjeshtë të tipit “Kilroy ishte këtu”! Që të vlerësosh shkallën e habisë për praninë e Kilroy-t (në një vend të caktuar), ju duhet të imagjinoni mungesën qe ai do të shkaktonte, në rastin se nuk do te ishte aty, madje, ju duhet të mendoni deri edhe mos-ekzistencën e tij, apo jo?
Unë i përfytyroj poetët si pjesë e një grupi më të madh njerëzish që nuk kanë për detyrë t’i mbijetojnë me patjetër ndërhyrjeve të vështira kirurgjikale, apo të ecin mespërmes stuhisë dhe pas këtyre eksperiencave të ndihen mirënjohës se përse janë gjallë. Nuk ka pse të kalojmë eksperienca kaq traumatizuese për të qenë mirënjohës. Kështu që, dashuria për gjuhën, siç e mendoj unë si dhe një sens mirënjohjeje, do të ishin dy përbërësit e lëndës për të qenë një poet.
PLIMPTON
Diçka tjetër?
COLLINS
Dhe përtimi, përtacia… Të jesh në gjendje të shkruash jo mbi gjysëm ore në ditë. A e njihni vargun e Max Beerbohm-it, i cili thotë se gjëja më e vështirë e të qenurit poet është të dish ç’të bësh me 23 orë e gjysëm të ditës, që të kanë mbetur?
PLIMPTON
Mos ke ndonjë problem me këto 23 orë e gjysëm të mbetura?
COLLINS
Jo, jo, unë kam shumë për të bërë. Dua të them… pianoja është gjithmonë aty, qeni duhet shëtitur dhe unë jam shumë i mirë për të luajtur me zhguallin tim. Ndërsa një tregimtar është duke i mëshuar makinës së shkrimit, poeti këqyr një zog prej xhamit të dritares.
PLIMPTON
Ju përmendët këtë aftësinë për të kaluar nga poezia e shkurtër në të gjatën…
COLLINS
Kete mesova si ta bej duke lexuar Colerodge-n, poezite e tij ne forme bashkebisedimi, duke u kthyer perseri per te lexuar lirikat e tij me te gjata, per te kuptuar sesi mund te ishin formesuar ndryshe. Poezite e mia perfundojne shume shpejt. Une mund te hedh disa vargje por pastaj poezia perfundon vete dhe me nje lloj gjetjeje me pak humor brenda, ajo del nga skena.
PLIMPTON
A e ke menduar ndonjëherë të shkruash një tregim?
COLLINS
Jo. Një nga ndryshimet ndërmjet një tregimtari dhe një poeti është se tregimtari është si një njeri që rron në shtëpinë tënde. Ta shpjegoj më qartë: Të lexosh një tregim apo novelë duhen tre ditë deri në tre javë. Kështu që praktikisht autori bëhet si i zoti i shtëpisë tënde. Ndërsa poeti është më shumë si dikush i cili sapo shfaqet, veçse shfaqet. E kupton… hapet dera dhe aty tek porta shfaqet poeti! Diçka thotë rreth vdekjes ose jetës, ti mbyll portën, ai ikën. “Kush qe ky njeri i maskuar”, – mund të pyesësh ti si lexues.
Më pëlqen mjaft të shfaqurit e beftë, ky mostejkalim i kohës së lejuar, sa për një shfaqje në derë.
PLIMPTON
Çfarë ju thoni studentëve në leksionet tuaja. A ka ndonjë lloj parimi më të cilin filloni leksionin. Me çfarë çështjesh e nis lekturën tënde për një klasë studentësh për të cilët ti e di se nesër, do të jenë shkrimtarë?
COLLINS
Nuk e di në e them këtë qysh në fillim, por pyetja më e vështirë që mund t’u bësh atyre që duan të shkruajnë poezi është kjo: pyeteni veten nëse ajo që përpiqeni të thoni mund ta thoni në një formë tjetër, histori, memuar, një letër, telefonatë, email, artikull gazete, tregim. Nëse përgjigja është po, thuaji stop poezisë! Atë që do të thuash, shkruaje më mirë, si një memuar apo si një letër për gjyshërit e tu; përdor çdo formë të shkrimit për ta thënë sa më mirë atë që ke!
Nga ana tjetër, të shkruash poezi do të thotë të fusësh në përdorim të gjithë lirinë e ëndërruar. Në poezi ti ke lirinë më të madhe të mundshme, të ëndërruar në një gjuhe. Në poezi nuk ke kujt t’i rrish besnik, nuk ke qëndrueshmëri, aprovim, zhvillim karakteri, kronologji. Me vargjet ti mund të fluturosh; ti shkulësh pemët me gjithë rrënjë në fund të vrapimit, t’i flakesh tej, ndërsa je duke ecur… Kështu që nëse nuk je duke përfituar nga kjo liri e ëndërruar dhe marramendëse të cilën ta ofrojnë poetët, duhet të kërkosh një formë tjetër shprehjeje e cila është më pak shtrënguese. Sigurisht, nëse e them këtë që në leksionin e parë, është një si lloj sentence për dënim me vdekje. Më mirë ta lësh për në leksionin e fundit.
PLIMPTON
A shoqëroheni me poetë të tjerë, me bashkëkohësit tuaj?
COLLINS
Jo, vetem me të vdekurit.
Shikoni, libri im i parë u botua vetëm kur qeshë mbi të dyzet vjetët, keshtu që deri atëhere nuk kam qenë pjesë e rrethit të poetëve. Nuk kisha miq poetë. Miqtë e mi ishin thjeshtë miq, emrat e tyre edhe po t’ua them, nuk do t’i mbani mend. Shkova një ditë në kolegjin “Holy Cross” dhe Robert Frost-i erdhi menjëherë. Meqenëse kisha botuar në revistën letrare, hëngrëm drekë së bashku. Askush nuk tha asnjë fjalë. Flisnin vetëm dy jezuitë të ulur në krah të tij. Ne, me syte mbi pjatë të supës, me friken se mos ngjanim si idiotë.
Për mua poezia ka qenë përherë një akt i vetmuar. Kjo mund t’u ngjajë si ide romantike por gjithmonë kam menduar se poezia është një akt që kryhet i vetëm dhe idea e ndarjes së idesë tënde me të tjerë, ngjan krejtësisht e pasjellshme për atë që unë e mendoja si akt krijimi i një poezie. Kështu që deri gati dhjetë vjetë përpara, unë rrija si i padukshëm.
Mbaj mend se mbas botimit të “Molla që habiti Parisin” shkova në një pritje të vogël, organizuar për diçka tjetër dhe iu qasa Henri Taylor-it të cilin ndërkohë e pata bërë mik. Sa më pa ai i thirri të shoqes nga cepi tjetër i asaj salle plot me njerëz, i tha: “Sara! Molla që habiti Parisin”!
Hera e parë që dikush i referohej librit tim dhe pikërisht në atë moment ndjeva se qeshë duke u ngjitur nëpër shkallët e autorësisë. Kisha shkruar gjithmonë nën prirjen për të patur lexues. Pikërisht në atë moment, kjo u bë e vërtetë.
PLIMPTON
Kush ishte lexuesi yt i parë? Gruaja?
COLLINS
Ajo është lexuesja e parë. Ia lë gjithmonë aty punët e sapo përfunduara, mbi tryezën e gatimit. Nuk ia lexoj me zë të lartë. Ne nuk rrimë, ajo, ulur, në një karrige lëkundëse dhe unë, në një podium përpara saj.
Gruaja ime është një vëzhguese tepër e rreptë. Ajo gjen mënyra për të qartësuar ndonjë varg dhe e kupton menjëherë nëse ndonjë poezi është më e gjatë sesa duhet. Askujt tjetër nuk ia tregoj poezitë e mia. Ndonjëherë qëlloj në ndonjë vëllim poetik ku autori thotë: për botimin e këtij libri dua të falenderoj zoterinjtë e mëposhtëm që lexuan dorëshkrimin (dhe janë tetë emra poetësh) dhe duket sikur ke prodhuar diçka kolektive, a thua se kanë bërë ndonjë divan a minder të madh, të rehatshëm…
PLIMPTON
Sa poezi bën në një muaj?
COLLINS
Varet. Nga tre në zero.
PLIMPTON
Tre poezi… Do të thotë se ka qenë një muaj i mirë?
COLLINS
Po, për shumicën e poetëve kjo do të thotë një libër në çdo dy vjet.
PLIMPTON
Diku keni thënë se nuk e shikoni veten si autor i një vëllimi poetik, por thjesht si një shkrues poemash.
COLLINS
Çdo poezi që krijohet është një akt i i veçantë, me vete. Çdo poet ka manitë e tij dhe mbasi janë kryer disa të tilla, mund të kthehesh mbrapsht për të parë mundësinë e ndonjë lidhjeje ndërmjet tyre, pra të një libri, por unë asnjëherë nuk nisem me synimin e kryerjes së një libri. Kur arrij të bëj disa, thjesht i mbledh tufë, i bëj stivë dhe shoh se mos arrijnë të bëjnë një libër.
Kur arrij të kryej një libër, gjë që nuk ndodh aq shpesh, i rreshtoj fletët e poezive në tokë, sipas një rendi të veçantë.
Iu vij vërdallë, ashtu siç rri në shtëpi, me çorape. Rri mendohem një copë herë dhe del se praktikisht, kjo poezia këtu, rri më mirë me atë tjetrën aty, kështu që i marr dhe i vë pranë njëra-tjetrës. Nuk di të them pse. E sigurtë është se që të dyja flasin për gjëra të ndryshme… njëra për vdekjen, për shembull, tjetra për qentë. Por po kaq të sigurtë e kam se këto dy krijime duan të rrijnë bashkë me njëri-tjetrin.
Ndodh pak a shumë si në një festë; njerëz të ndryshëm mblidhen dhe rrijnë bashkë me njëri-tjetrin, pa e ditur mirë pse.
Në këtë mënyrë mund të jenë formuar disa tufa poezish. Për sa më takon, po të mundja do t’i kisha renditur në kategori; këto janë poezitë X, këto të tjerat Y, por ndërkohë ato vetë shfaqin një afinitet mes tyre, të cilin nuk arrij ta kuptoj. Sidoqoftë, askush nuk lexon një libër me poezi nga kreu në fund, përveç botuesit dhe kushërinjve.
Kur marr në dorë ndonjë vëllim me poezi, unë kërkoj për ndonjë titull të lezetshëm, për ndonjë gjë të shkurtër. Shumica e lexuesit i qasen një libri poetik pa ndonjë kronologji, pa ndonjë rregull. Ata nuk lexojnë fletë më fletë, gjë që thellë-thellë, për mua tregon se ne i kthehemi një poezie, sepse diçka kërkojmë aty. Më kot shpenzojnë kohë autorët me renditje, përjashto rastin kur libri ka disa tematika të caktuara.
Kur botoi “Poezi të zgjedhura” Auden i kish renditur ato sipas datave kur i pat shkruar, duke treguar kështu një parapëlqim të tij për kronologjinë sesa për tematikën, megjithëse e dinte se një libër me poezi nuk lexohet kurrë nga kreu në fund.
PLIMPTON
Kur bëni përzgjedhjen e vëllimit poetik dhe qëllon t’iu riktheheni poezive që keni pas shkruar, a gjeni ndonjë ngjashmëri, apo gjëra që nuk i patët vërejtur më parë?
COLLINS
Vetëm një gjë kuptoj: në poezinë time ka minj me shumicë.
PLIMPTON
Minj?
COLLINS
Vetem kaq mund të them. Minjtë janë kudo. Ata u shfaqën pikërisht kur ne blemë shtëpinë tonë të re dhe një mace.
Tani, kanë pushtuar vendin.
PLIMPTON
Si e shpjegon?
COLLINS
Kam dy shpjegime. Së pari një herë, mendoj se minjtë vijnë në poezinë time drejt e nga nga kartonat, nga filmat e animuar në TV. Dhe së dyti, ata vijnë si një dashuri letrare. Këtë gjë e kam mësuar së pari prej John Clare-s, këtij poeti të fshatit, i cili i binte rrotull katundit, këqyrte folenë e zogjve, iu numëronte vezët, i njihte deri njollat e lëvozhgës, me një ndjeshmëri të habitshme për këto krijesa të vogla që ia bëjnë ciu – ciu mes gjelbërimit.
PLIMPTON
A e përfytyroni ndonjëhere lexuesin?
COLLINS
Kam patur një vajzë në gjimnaz që ma theu zemrën… Shpresoj që një ditë ajo t’i lexoje poezitë e mia dhe të pendohet…
Jo! Po bëj shaka! Për mua lexuesi nuk ka lidhje me mua, as edhe ndonjë lloj interesi… Unë e nis një poezi duke shpresuar që të zgjoj interesin e tij.
Nuk ka ndonjë arsye paraprake se përse dikush duhet të interesohet për mua, aq më pak për familjen time, kështu që më duhet të gjej njëlloj karremi në fillim të poezisë.
E dua lexuesin të rrijë rehat, në ndenjësen e makinës, duke vështruar nga xhami dhe gati! Dhe të nisemi të dy! Mund ta nisim udhëtimin nga një vend që ngjan mikpritës dhe miqësor dhe të vazhdojmë pastaj ne mjedise çorientuese, manipuluese, rrëshqitëse! Unë kërkoj t’ia nis nga një vend tepër i njohur, tepër familjar dhe ta nxjerr, ta përfundoj në një terren të çuditshëm. Mjedisi i njohur për të cilin po flas është një mjedis komik, dhe ai i çuditshmi, mbetet i papërshkrueshëm me një lexim të parë.
Më pëlqen mënyra e Patric Kavanaughos-it, sipas së cilës diçka që nis si një komedi, nëse rrugës ti e lë përgjysmë e nuk arrin ta zhvillosh, ajo kthehet në tragjedi.
Mendoj se një poezi ka një periudhë kur duhet me qenë i qartë dhe një tjetër kur duhet me qenë i mistershëm. Poezitë e shkruara e të rishkruara, nuk e respektojnë të mistershmen, anën e mistershme të jetës, ndërsa ato që nisin e mbarojnë me një frymë, janë si një gjysmë loje.
Këshilla ime për poetët e rinj do të ishte: shkruaje dhe rishkruaje, ose… hidhe me një frymë. Nuk është se do të doja të dija diçka për mënyrën sesi shkruani… dhe as të shihja fletët e shkruara… Nëse yt vëlla është shtruar në spital për një operim të vështirë dhe ti kërkon të shkruash rreth kësaj… këtë mund të na e thuash… nuk ka pse i lë sekret burimin e frymëzimit tënd, rrethanat që të shtynë të shkruash. Por ajo çka ti ndien rreth këtij vëllai (me të cilin gjithë jetës ti o ke qenë në një lloj gare, o ke qenë i zemëruar); ajo çka ndien tani, ndërsa ai është i shtruar në spital dhe kaq pranë vdekjes… kjo duhet të mbetet një mister… Nuk mund ta shprehësh të drejtën tënde në njëzetë rreshta.
PLIMPTON
Nuk jam i sigurt në të kuptova deri në fund.
COLLINS
Atëherë po të jap një skenar tipik, një mbledhje pune e zakonshme ku jemi mbledhur për të shqyrtuar një poezi. Secili nga ne ka përpara kopjen e tij; autori lexon me zë të lartë, ne të gjithë heshtim me mirësjellje. Papritur dikush flet… “Interesant titulli”!…. Heshtja rëndohet më tej..
“Fundi nuk është i natyrshëm”, – thotë dikush tjetër… Gjithsesi, dhjetë minuta më pas, të gjithë jemi të mendimit se… askush nuk kupton asgjë! Asnjë nga ne nuk ia ka idenë kësaj poezie. Kështu që i drejtohemi autores për të na dhënë ajo një dore dhe ajo thotë… e shkrova këtë poezi për tim vëlla që është në spital për një operacion të vështirë. Befas, pikërisht në këtë çast, pikërisht me këtë sqarim, vargjet u qartësuan 73 përqind.
Ajo çka autorja u përpoq ta mbante të fshehtë, nuk duhet të mbetej e tillë. Titulloje po të duash poezinë tënde: “Vargje për vëllain tim që dergjet në spital”, dhe nëper rreshta na e thuaj ç’ndodh. Ndjenjat e tua për vellane shprehen me gjuhën e imagjinatës që përshkohet prej ankthit e pasigurisë. Ndjenjat e tua janë komplekse, tepër të ndërlikuara për një temë si kjo.
Zëre se je në një qendër tregtare për të blerë dhe, te këmbët, ke lloj-lloj shigjeta që të tregojnë nga të lëvizësh më së pari. Kështu, si këto shigjetat treguese duhet të jetë dhe hyrja e poezisë tënde.
Ja merr për shembull lirikat romantike. Qysh në vargjet e para autori të tregon se ku ndodhet pikërisht ndërsa po hedh vargjet: jam ulur në kopsht rrëzë pemës së limonit, po rri në majë të kodrës ose… jam shtrirë fushës me bar… tre milje mbi manastirin e Tinternit.
Poema nis me një tregues gjeografik, mandej lëviz ndër zona të një spekulimi admirues dhe mbretërimit të së mbi-imagjinueshmes.
PLIMPTON
Çfarë rëndësie ka ndikueshmëria mbi një poezi. Ju përmendët Crane-n dhe Ferlinghett-in.
COLLINS
Danilo Kiš, kritiku, thotë se ta pyesësh një poet nga je ndikuar për poezinë tënde, është njësoj sikur ke gjetur një bebe në shportë tek dera e një spitali, ndërsa kërkon të gjesh me mendje cilët vallë janë prindërit e tij. Por, në këtë moment bebja në fakt është një jetim, një i pa prindër.
Janë ndikimet jo poetike ato që ndikojnë në udhët e imagjinatës. Për mua, filmat vizatimorë të “Warner Brothers” janë tepër ndikues në mënyrën sesi punon mendja ime. Më parë në fëmijëri dhe adoleshencë isha tepër i dhënë pas filmave të kompanisë “Melodies and Looney Tunes”.
Një faktor tjetër ndikues në poezinë time ka qenë mësimi i përgjigjeve në latinisht, kur thuhej meshë dhe unë sherbeja si një nga çunat e altarit. Mbaj mend kur kemi qenë në rrethinat e Southamptonit, në një shtëpi modeste që prindërit morën me qera për muajt e verës. Testimi në mund të shërbeja në kishe si një nga çunat e altarit bëhej në vjeshtë. Për këtë duhet të mësoja çdo mbrëmje disa përgjigje në latinisht. Gjuhën nuk e njihja. Qeshë njëmbëdhjetë apo dymbëdhjetë vjeç, por nuk qeshë John Stuart Mill-i. Nën fjalët e fjalitë latine, rrinte shqiptimi fonetik, kështu që, së pari, më duhej të memorizoja rrokjet. Memorizova Soo-shi-pee-ah-om-me-no-sa-cre-fi-chi-om. Nuk e dija çfarë pikërisht isha duke thënë. Po memorizoja qindra rrokje, të cilat në fakt më çuan në shqiptimin e pastër të latinishtes, por ende të pakuptueshëm, (si një shpikës i një gjuhe pa kuptim) në një kënaqje nga tingëllimi i gjërave.
Një shembull tjetër është tek interesi që kam për lidhjen e strofave me njëra- tjetrën. Nuk kam ndonjë ide si ta bëj këtë gjë, por herë pas here i kthehem Alan Truscott-it tek “The Times”. Nëse studentet e mi kanë të njëjtën vështirësi si unë, iu them të bëjnë të njëjtën gjë.
Përktheu: Jerina Zaloshnja
