Shqipëroi: Jerina Zaloshnja
Dimër, 1996
I shqetësuar për atë që po ndodhte në gazetarinë latino- amerikane, Gabriel Garsia Markes (Gabriel García Márquez), autori fitues i “Çmimit “Nobel” me romanin “Njëqind vjet vetmi” dhe një ish-reporter gazete një herë e një kohë; në marsin e vitit 1995, nisi një projekt, të cilin e përshkroi si “shkolla pa mure”- Fondacionin për Gazetarinë e Re Iberiko- Amerikane. Qëllimi i këtij fondacioni ishte që nëpërmjet seminareve shëtitëse herë në një vend, herë në tjetrin, të përtërihej gazetaria në këtë rajon. Markesi këmbëngulte se ajo çfarë u ishte mësuar gazetarëve, ajo çka ata kishin praktikuar deri më sot, kërkonte një rinovim të menjëhershëm. Ai ankohej se gazetarët e sotëm janë më tepër të interesuar të kapin lajmin e minutës së fundit; të ngrefosen nga privilegjet e profesionit, sesa për kreativitetin dhe etikën.
“Ata mburren se kanë shtënë në dorë poshtë e lart ndonjë dokument sekret, por shkrimet e tyre janë të cekëta, plot me gabime gramatikore dhe drejtshkrimore. Ata nuk ecin me parimin: shkrimi më i mirë është ai që shkruhet në mënyrën më të mirë të mundshme. Ata mendojnë se shkrimi më i mirë është ai që botohet i pari,” tha Markesi në fjalën e mbajtur me rastin e fillimit të punës së këtij fondacioni.
Garsia Markes është kritik ndaj mënyrës sesi po e trajtojnë profesionin e gazetarit botuesit e gazetave dhe universitetet në Amerikën Latine; profesion të cilin ai e quan ”punën më të mirë në botë”. Duke mos rënë dakord me maksimën e shkollave profesionale, sipas shumicës së të cilave: “gazetarët nuk janë artistë”, Markes e quan gazetarinë e shkruar: “një formë të letërsisë”. Ai kërkon gjithashtu t’i bindte gazetat që ato të investojnë më pak në teknologji, por më shumë në trajnimin e gazetarëve.
Me mbështetje nga UNESCO, fondacioni i Garćia Markes, me qendër në qytetin Barranquilla, në Kolumbi, organizoi në më pak se dy vjet, njëzetë e tetë seminare pune, të cilat u ndoqën nga treqind e njëzetë gazetarë nga njëmbëdhjetë vendet e gadishullit. Temat e seminareve shkonin që nga mësimi i teknikave të narracionit të reportazhit të shkruar, në radio e televizion e deri te diskutimet mbi etikën, lirinë e shtypit, raportimin në kushtet e rrezikut dhe sfidat e teknologjive të reja mbi gazetarinë.
Seminaret zhvilloheshin nga profesionistë për gjeneratën më të re të gazetarëve, nën moshën tridhjetë vjeç, por me eksperiencë pune së paku tre vjeçare. Përveçse në Kolumbi, seminare të tilla janë zhvilluar në Ekuador, Venezuelë, Meksikë dhe Spanjë. Natyrisht, thelbi i programit të këtyre seminareve ishin tri ditë mësimesh mbi reportazhin nga Garsia Markes.
Meqenëse në atë kohë punoja për gazeta të ndryshme dhe shkruaja në anglisht për ngjarje në Amerikën Latine, aplikova dhe fitova pjesëmarrjen në seminarin e pestë të organizuar nga Fondacioni.
Unë që vonohem për çdo gjë, aq e paduruar isha të takohesha me Markes, saqë mbërrita e para në Qendrën e Kulturës Spanjolle në Kartagjenë, një ndërtesë e vjetër dykatëshe, e rinovuar bukur, plot begonja të kuqe dhe një shatërvan në kopsht, pronë e qeverisë së Spanjës. Nuk mund të kishte gjë më të përshtatshme për një qendër kulturore!
Kartagjena ishte shtëpia e shkrimtarit Gárcia Markes. Shumë nga personazhet e librave të tij kanë ecur në rrugët e ngushta me kalldrëm të qendrës koloniale të qytetit. Disa blloqe përtej Qendrës Kulturore, në Sheshin e Katedrales, Florentino Ariza vuri re Fermina Dazën (Daza), të ecurën e saj, e cila nuk ishte asgjë më tepër, sesa e ecura e një çupke të shkollës.
Sierva Mariá de Todos los Angeles, vajza dymbëdhjetë vjeçare, flokët e së cilës vazhduan të rriten shumë kohë pasi vdiq; jetonte në Kuvendin e Santa Klarës, aty pranë. Muret e aneksit, që mbrojtën Kartagjenën nga piratët anglezë, (shtëpia e Garsia Markesit në Kartagjenë), është dy hapa larg kuvendit- sot aty është ngritur një hotel me pesë yje – klientët e të cilit mund të këqyrin lirshëm shtëpinë e shkrimtarit dhe gazetarit.
E hënë, 8 prill 1996, ora 9:00
Jam një prej dymbëdhjetë gazetarëve të ulur përqark tryezës prej druri në formë ovale. Ne të gjithë jemi në pritje të fillimit të këtij seminari treditor, ku do të dëgjojmë e diskutojmë nga afër me një mjeshtër botëror të shkrimit. Mbajmë qetësi, si nxënësit e urtë të një shkolle jezuitësh, në pritje që të fillojë mësimi. Gabriel Garsia Markes- ose Gaboja, siç e thërresin të gjithë, hap derën dhe hyn brenda, me një vështrim djallëzor, sikur ta dijë sa nervozë jemi. Është i veshur i gjithi me të bardha.
Këtu, në bregdetin e Karaibeve të Kolumbisë, burrat shpesh vishen me të bardha, nga koka deri te këmbët.”Mirëmëngjesi” na përshëndet ai dhe për një sekondë ngjan sikur ne të gjithë do të përkulemi njëherësh në shenjë respekti, të gjithë në një zë: ”buenos días profesor”. Përballë dritares dhe me shpinë nga dera janë dy vende bosh. Gaboja dallon César Romeron, gazetarin Meksikan ulur pranë meje- ne të dy jemi përballë derës- dhe i kërkon atij që ai t’i lëshojë vendin.
“Kam parë shumë filma me kauboj, ndaj kurrë nuk ulem me shpinë nga dera. Përveç kësaj, jam i sigurt se kam më shumë armiq nga ç’keni ju të gjithë,” thotë ai i buzëqeshur.
“ Sigurisht, Don Gabriel,” – përgjigjet Cezar Romero (César Romero).
Teksa Gabo zë vend, më kujtohet biseda me një mikun tim kubanez, që së fundi është diplomuar në një shkollë për filmin, ku Gaboja ka pas dhënë leksione.”Do ja kalosh mirë”, më pat thënë atëherë miku im, Huan Karlos (Juan Carlos). ”Markesi iu kushton më tepër vëmendje femrave sesa meshkujve në klasë, meqë, sikundër i pëlqen të pohojë herë pas here, femrat i sjellin më tepër fat.”
Shikoj përreth tryezës ovale. Nga të dymbëdhjetë pjesëmarrësit në këtë seminar treditor, Andrea Varela dhe unë jemi të vetmet femra.
Gaboja ulet në të djathtën time; unë bëhem tepër nervoze. Duart po më djersijnë. I fshij shpejt e shpejt nëpër pantallona. Ngaqë s’di ç’të bëj më tej, kryqëzoj duart. Ai hedh këmbën mbi këmbë. Shikoj poshtë këpucët e tij me majë, të bardha, të lustruara bukur. Edhe rripin e orës e paska të bardhë! Unë ia ngul sytë këmishës së tij, asaj lloj këmishe të cilën e pëlqejnë burrat latinë, hedhur përmbi pantallona deri te ijët, me katër xhepa, ndonjëherë e qëndisur dhe plot rrudha. Në anët tona, këto këmisha i veshin gjyshërit, anëtarët e kabinetit qeveritar apo çifligarët që rëndom bien erë kolonjë,(kolonjë të përzier ndonjëherë me skoç}. Këmisha e Gabos, prej linoje të hollë, është e thjeshtë, pa qëndisma, pa aromë, e depërtueshme. Pantallonat, prej cope sintetike, i bëjnë një kontrast të këndshëm, të papritur.
Gaboja vë mbi tryezë një kuletë prej lëkure të zezë, nga ai lloj të cilin e përdorin meshkujt rreth të shtatëdhjetave. Me gjyzlykët përmbi hundë, ai hap një dosje gjithashtu në ngjyrë të zezë, nxjerr prej andej një letër të shtypur dhe na thërret emrat. Në atë dosje janë punët e secilit prej nesh, të cilat ai ka kërkuar t’i shohë; pjesë reportazhesh, të cilat ai do t’i vlerësojë me kujdes dhe do t’i redaktojë, për këto tri ditë që do të punojë me ne.
Nuk pipëtin asnjë gjë, përveç ajrit të kondicionerit. Askush nga ne nuk shikon në drejtim të Gabos. Ne, reporterët e vërtetë, kemi kaluar çaste ku e ku më të vështira nga ky i ballafaqimit me mjeshtrin e madh. Rubén Valencia, nga Cali, ka udhëtuar i vetëm mes përmes Urábas, zonës më të dhunshme të Kolumbisë, ku trafikantët e drogës, grupet guerile dhe ato paraushtarake vriten me njëri tjetrin. Vilson Daza (Wilson Daza), harxhoi plot njëzetë ditë duke u endur poshtë e lart qendrës administrative të Medelínit me shpërndarësit e drogës, prostitutat dhe kriminelët e bandave. Cezar Romero mbuloi të gjithë kryengritjen zapatiste në Çapas. Edgar Telesi (Tèllez) investigoi aferën e Presidentit Samper me kartelet e drogës.
Që kur fitoi “Çmimin Nobel,” më 1982, si autor i romanit të shkëlqyer “ Njëqind Vjet Vetmi”, Gabriel Garsia Markes u shndërrua në një figurë dhe aktor i rëndësishëm në arenën politike. Në Amerikën Latine, veçanërisht në Kolumbi dhe në Meksikë, ku ai kalon pjesën më të madhe të kohës, Gaboja ka një status edhe më të lartë se presidenti. Figura e tij krahasohet vetëm me ndonjë legjendë futbolli apo me ndonjë mbretëreshë të bukur si yll! Njerëzit, edhe ata që nuk i kanë lexuar librat e tij, e ndalojnë në rrugë për t’i kërkuar autografe. Presidentë, ministra, politikanë, botues gazetash, kapot e gueriljeve, të gjithë i marrin ndonjë mendim, i shkruajnë letra, i sillen rrotull. Çdo gjë që ai thotë, për çfarëdolloj subjekti, shndërrohet në kryetitull gazetash. Vitin e kaluar, një grup gueril në Kolumbi, rrëmbeu vëllanë e ish-presidentit, me qëllim që Gabo të pranonte detyrën e presidentit.“Nobel, të lutem, ndihmona të shpëtojnë Atdheun!” i shkruanin guerilasit në kërkesën e tyre.
Për ne kolumbianët, kur e thërresim Garsia Markesin me emrin e tij të shkurtuar, Gabo, kjo është një shenjë, një mënyrë, për ta sjellë suksesin më pranë vetes. Siç ngjet në një familje të vërtetë, suksesi i tij është në të njëjtën kohë edhe suksesi ynë. Në këtë rajon të mpakur nga dhuna, varfëria, trafiku i drogës dhe korrupsioni, Markesi është i vetmi “bir i familjes” që ka mundur të bëjë një emër të mirë. Kështu mendojnë të gjithë, edhe ata që nuk e miratojnë miqësinë e Gabos me Fidel Kastron. Në Barranquilla, qytetin tim të lindjes, ku shkrimtari e gazetari punoi si reporter në vitin 1950 dhe ku takoi për herë të parë Mercedesin, gruan e tij të gjithë jetës, Gaboja ka qenë i përkëdhelur nga të gjithë. Asokohe qytetarët nuk e thërrisnin atë Gabo, por e thërrisnin me përkëdheli Gabito, ashtu siç na thërresin ne prindërit apo miqtë më të afërt.
Emrin e Markesit dhe të Papës, turmat e thërrasin sa herë nëpër festat fetare, nëpër procesionet. Në Kolumbinë tonë, në çfarëdo lloj debati apo konkursi të mundshëm të marrësh pjesë, pyetja e parë që të bëjnë është: kush është autori yt i preferuar dhe ti duhet t’iu përgjigjesh atyre me domosdo: Garsia Markes! Dhe ata të pyesin përsëri: kë do të doje të takoje nga personazhet e famshme dhe ti përsëri duhet t’iu përgjigjesh me domosdo: Garsia Markesin dhe Papën! Nëse këto pyetje do t’i ishin bërë jo vetëm popullit, por edhe gazetarëve latino-amerikanë, besoj se përgjigjet do të kishin qenë të njëjta, por me një ndryshim të vockël: gazetarët nuk do ta zinin në gojë Papën.
Për ne gazetarët latino- amerikanë, që në krye të herës, Gabo ka qenë një model udhëheqës. Neve shpesh na pëlqen të kujtojmë se përpara se të bëhej shkrimtar, ai ka qenë reporter. Vetë Gabo pohon se nuk ka reshtur së qeni i tillë.
Gaboja lexon emrat tanë nga lista e pjesëmarrësve në këtë seminar dhe shton nga një koment gjithmonë të habitshëm dhe të ngrohtë për secilin. Ruben Valencia dhe ca të tjerë e thërresin “Maestro”, gjë që më duket si një adresim me plot respekt, por sidoqoftë pak i largët, i distancuar. Sa herë kemi folur për të unë e kam quajtur thjesht “Gabo”, por kur e ke aty përpara teje, kjo “Gabo” duket pak si e nxituar, si një përpjekje për afrim më shumë nga ç’duhet. Sidoqoftë, Gaboja, tregon një afërsi me Andrean, e cila ka qenë në një seminar të mëparshëm me të. ”Ti rri më shumë nëpër seminaret e mia sesa në gazetë, moj Adrejita”, – i thotë asaj dhe buzëqesh shkrimtari e gazetari. “Do t’i telefonoj pronarit tënd e t’i them, të paktën të të sjellë një krevat nëpër këto seminaret, për çdo rast.” Andrea turpërohet kollaj dhe mirësia e Gabos e bën të skuqet.
Hapet dera me të shpejtë dhe hyn brenda një burrë i ri. Ashtu, gati frymë- mbaruar, me një këmishë blu puthitur pas trupit dhe një gazetë nën sqetull, ai sjell papritmas brenda gjithë vapën dhe kaosin e qendrës së Kartagjenës.
“Me lejë?” shfajësohet burri dhe ulet me të shpejtë në krah të Cezar Romeros.
“Kush jeni ju?”
“Tadeo Martinez!”
Tadeo është nervoz dhe Gaboja e di këtë.
“Tadeo Martinez” nga ” El Periódico” e Kartagjenës,” thotë Gabo me sytë te lista.”Kolegët e tu, mor Tadeo Martinez, kanë ardhur nga…..pa ta shohim..: Karakasi, Bogota, Kali, Medeli, San Hozeja, Meksiko, Nju Jorku dhe Majami, kurse ti, mor Tadeo Martinez, që vjen nga një hap larg, je me vonesë…!”
Na vjen keq për Martinezin, por fill pas kësaj Gabo tund kokën i buzëqeshur.
Ora 10:00
Gaboja nis të flasë rreth librave të tij mbi Simon Bolívarin, Xhorxh Uashingtonin, Tomas Xhefersonin, Beniamin Franklinin; për të gjithë Etërit Themelues, të cilët çliruan pesë vende prej pushtimit spanjoll, duke përvijuar kështu Amerikën Latine të Bashkuar, perandorinë që nis nga Kalifornia e deri poshtë në Tokën e Zjarrtë. Kopertina e librit të tij “Çlirimtari” e kthyer në portret, gjendet e varur në çdo mur të zyrave publike në Kolumbi, paçka se vetë Çlirimtari si figurë historike shfaqet jo aq njerëzor, me atë uniformën tepër të ngrirë ushtarake, me kalin e tij të bardhë, që shkrofëtin, gjithmonë gati për betejë.
“Askush nga ata që janë marrë me biografinë e Bolívarit nuk ka zënë në gojë disa detaje të cilat, s’dihet përse, nga shumë historianë konsiderohen si të pa rëndësishme; për shembull se ai, Bolívari, këndonte mirë dhe se, si shumë të tjerë, vuante nga kapsllëku,” – thotë Gabo. Duke shtjelluar më tej këto kuriozitete të natyrës njerëzore, Gaboja qenka i mendimit se njerëzit e kësaj bote janë të ndarë hiç më pak se sa në dy grupe: “Në ata që dhjesin mirë dhe ata që dhjesin keq. Por historianët nuk i zënë në gojë këto fakte meqë i quajnë pa rëndësi”, ankohet Gabo. Pakënaqësia e tij për imazhin që historianët zyrtarë kanë dhënë për Bolivarín, shpjegon në fakt arsyen se përse Markesi vendosi të shkruajë e botojë “Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë”. Faqet e romanit përmbajnë historinë e plotë të figurës së Bolívarit, e cila ka pasur një ndikim tepër të rëndësishëm në idetë politike të vetë shkrimtarit. Ai na tregon se e ka shkruar këtë libër në formën e reportazhit. ”Reportazhi është histori, rindërtimi i plotë i një ngjarjeje. Detajet, edhe më të voglat, janë të rëndësishme. Këtu qëndron thelbi i besueshmërisë, fuqia e ngjarjes. Te ”Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë,” çdo fakt është i verifikueshëm” – thotë Gaboja. “Pavarësisht sesa i thjeshtë mund të jetë ky fakt në vetvete, nuk është çudi që ai mund të mbështjellë përqark tij të gjithë subjektin. Për shembull, në libër unë përdora detajin e hënës së plotë, -vijon ai, – detaj të cilin, të thuash të vërtetën, mund ta përdorë gjithkush tepër kollaj, për natën kur Simon Bolívari fjeti në Guadunas, më 10 maj 1830. Unë doja të dija se mos vallë atë natë paskësh pasur hënë të plotë me të vërtetë ? Kështu që telefonova në Akademinë e Shkencave të Meksikës dhe ata më vërtetuan pikërisht këtë gjë: se më 10 maj 1830, qielli qe pushtuar nga një hënë e plotë. Nëse kjo lloj hënë nuk do të kishte qenë në qiellin e majit, nuk do ta kisha përmendur. Unë mendoj se hëna, e plotë ose jo, është një detaj i jo- aq-shumë-i-vënë-re; por, nëse ka qoftë edhe një pasaktësi në shkrimet e këtij lloji, çdo gjë tjetër shembet! Në një tregim, nëse ka ndonjë fakt që duhet verifikuar – si rasti i hënës së plotë atë natë në Guadunas, atëherë le ta bëjmë këtë gjë, se pastaj lexuesi nuk do të na besojë për asnjë fakt tjetër” – përfundon Gaboja.
Dikush nga ne, gazetarët fatlumë të seminarit vetëm tre-ditor, kërkon të dijë për teknikën e rrëfimit në një reportazh.
Cilin mjeshtër të reportazhit pëlqen Gaboja ynë i madh? Vetë ai përgjigjet se admiron punët e gazetarëve Gay Talese, Norman Mailer, dhe Truman Capote, të cilët, sipas Gabos, kanë praktikuar Stilin e Ri.”I vetmi aspekt letraresk i Stilit të Ri është stili i narracionit. Kjo mënyrë mund të përdoret për sa kohë është e besueshme dhe mbetet deri në fund e tillë, edhe pas një verifikimi të mundshëm të fakteve.”
Ndërsa Gaboja është duke folur, mua më kujtohet një shkrim i tij për Karakasin, në ato ditët e stërzgjatura të thatësirës. Është një shkrim për një person të zakonshëm, i cili për të mbijetuar në atë gjendje zhuritjeje që pat mbërthyer Karakasin, në mungesë të ujit, përdorte për t’u larë lëngun e pjeshkës – detaj krejtësisht i besueshëm dhe i verifikueshëm, por në të njëjtën kohë edhe tërësisht letraresk. Në momentin e botimit të shkrimit, Gabos i thanë se si autor ai ishte shfaqur më kreativ sesa i duhet një gazetari të mirë. Por, pyes unë, a ka kaq shumë rëndësi komenti i një kryeredaktori mbi një nga shkrimet e Gabrielitos tonë? Në fund të fundit, ai mbetet gjithmonë i njëjti autor, Gabriel Garsia Markes, i cili në mënyrë të drejtpërdrejtë -ose si ta mendoni ju – krijoi figurën e Remedios, këtë lloj Bukurie e cila varet përgjithmonë magjishëm nëpër qiej apo krijoi figurën e Santiago Nasarit, atë erë-qelbjen e tij të famshme, erë-qelbje që pushtoi gjithë qytetin për shumë kohë pasi Santiago pat vdekur.
Gaboja, sikur të ma ketë lexuar mendjen thotë: “Episodet e çuditshme të librave të mi ose janë të gjitha të vërteta, ose fillesën e kanë të tillë. Jeta e vërtetë është gjithmonë më interesante sesa ajo që ne mund të krijojmë.” Ai tregon se e kishte lançuar personazhin e Remedios, i frymëzuar nga një grua, tek e pa kur ajo ndente në tel këmisha të bardha, të sapolara, me krahët e hollë lëshuar nga qielli. ”Të dish të lëvizësh midis të magjishmes dhe të pabesueshmes, kjo të bën ty një gazetar.”
Ai na flet për ”Përrallat e Shipërekut”, të cilat fillimisht u konceptuan si histori të shkurtra, në kohën kur punonte si reporter për gazetën “El Espectator” në Bogota. Kryeredaktori i kishte caktuar të shkruante për aventurat e një marinari të humbur në det, por subjekti nuk e tërhoqi. ”Historia e marinarit kishte dalë në çdo gazetë.” Por ishin vitet pesëdhjetë. Një shekull më parë, Çarls Dikensi po shfaqej si tregimtar i ri nëpër gazeta, për herë të parë në historinë e shtypit me disa tregime të botuara në seri. Botimi i një tregimi pjesë-pjesë, edhe pas njëqind vjetësh mbetej ende një gjetje e re e marketingut. Gaboja mendoi, se në vend të një artikulli të vetëm, të përsëritur pak a shumë në çdo gazetë, puna e tij do të ishte pikërisht kjo: intervista me marinarin dhe botimi i bisedave me të në disa seri. Kështu bëri. Pasi u botuan dy pjesët e para, Don Guillermo Cano, botuesi i gazetës (që më 1986 u vra nga kartelet e drogës}, u ngrit nga vendi: “Pa ma shpjego pak Gabrielito, këto që shkruan ti janë të vërteta apo trillime?” Iu përgjigja: “Është tregim, por është i vërtetë,”- i thotë Gaboja. “Ai u ndal një hop, pastaj më pyeti përsëri:
“Sa pjesë të tjera do të japësh për botim?”
“Edhe dy!” iu përgjigja.
“Në asnjë mënyrë! – briti Don Guillermo. Shitjet (e gazetës) janë trefishuar! Më duhen njëqind pjesë!”
“Epo unë kam shkruar vetëm katërmbëdhjetë!”
“E dija se marinari kishte humbur nëpër det plot katërmbëdhjetë ditë,”- na tregon Gaboja, -“ kështu që e ndava mendjen të shkruaja nga një kapitull për secilën ditë. U shtrova mirë, me këtë histori përpara meje dhe nisa ta ndaj atë në pjesëza më të vogla. E takova përsëri marinarin, për ta pyetur se ç’bënte çdo ditë dhe më tej, se ç’bënte ai në çdo orë, ashtu i humbur nëpër det dhe më tej akoma, se ç’bënte ky marinar çdo minutë të humbjes së pa shpresë nëpër det! E pyeta se në ç’orë shfaqeshin peshkaqenët, në ç’orë hante….”
Pasdite
Është gati ora e drekës. Gabo ka nisur të flasë fiks më nëntë dhe ende nuk ka mbaruar. Më shumë sesa mësimit, fjala e tij i ngjan një bisede të lirë, një tregimi të thënë bukur. Ne të dymbëdhjetë nuk kemi folur pothuaj fare këto tri orë. Nuk kam ngrënë mëngjes, por nuk ndjej uri. Ai nuk pi kafe, ndërsa ne po. Kafeja është shoqëruesja e përsosur për historitë e Gabos.
“Tregimtarët, thotë ai, lindin, ata nuk bëhen.” “Tregimtarët ngjajnë me këngëtarët. Të jesh një tregimtar i mirë, është një dhuratë nga Zoti. Tregimtaria nuk mund të mësohet, teknika, po. Sidoqoftë,- vazhdon Gabo, unë këmbëngul se të dish të tregosh një histori, është një veti e lindur.”Por si mund ta dallojmë një tregimtar të mirë nga ai fals?. “Po ja, tepër e thjeshtë, -përgjigjet Gabo… -mjafton ta pyesim tregimtarin të na tregojë një film, filmin e fundit që ka parë. Nga mënyra sesi shprehet ai, kemi për ta kuptuar nëse kemi të bëjmë apo jo me një tregimtar të vërtetë. Është e vështirë kur të duhet t’i pranosh vetes se nuk je për këtë punë, se nuk je një tregimtar i mirë dhe të kesh kurajën të ngrihesh e të ikësh për t’u marrë me diçka tjetër”, -shton ai.
Cezar Romeroja më tregoi pak çaste më vonë se pikërisht këto fjalë të Gabos atë e patën gozhduar në vend, pa gjak nëpër dejë, pa fjalë. Mua po ashtu.
Gaboja vijon me një shembull. Fill pasi mori “Çmimin Nobel”, një gazetare e re në Madrid iu qas atij, kur ai me të shoqen, Mercedesin po rrinin në hotel, për t’i marrë atij një intervistë me çdo kusht. Shkrimtari- të cilit nuk i pëlqen të japë intervista e kundërshtoi gazetaren, por gjithsesi e ftoi atë t’i shoqëronte ata të dy, Gabon e Mercedesin në ec e jaket e tyre gjatë asaj dite. ”Kaluam një ditë të tërë bashkë, – tregon Gabo, nëpër dyqane, nëpër pazare, drekuam, folëm. Ajo na shoqëroi ngado.”
Pasi u kthyen në hotel, kur Gabo po i thoshte gazetares “mirë u pafshim!”, ajo iu lut për një intervistë.” Iu përgjigja se duhet të ndryshonte zanat”, – vijon Gabo. ”Ajo e kishte në dorë historinë e plotë, reportazhin.. Ajo thjesht nuk ishte aq e zonja për të qenë e ndërgjegjshme për këtë fakt!”
Ai vazhdon me tej duke na shpjeguar ndryshimet sipas tij, ndërmjet një reportazhi dhe një interviste, ..”gjëra që gazetarët i ngatërrojnë rëndom ”.
“Një intervistë në shtypin e shkruar është përherë një dialog ndërmjet gazetarit dhe dikujt që ka diçka për të thënë, ndonjë opinion për ndonjë ngjarje ose dukuri. Reportazhi është ndërtimi i një ngjarjeje, me vërtetësi, deri në detajet më të parëndësishme.”Gaboja mendon se regjistrimet me magnetofon janë të liga, meqë ato mund të bëjnë të besosh se çdo gjë e ke të regjistruar, duke ta shkëputur mendimin krejtësisht.“Por, -vëren ai, – magnetofoni nuk është veçse një lloj papagalli dixhital. Ai “ka veshë”, por jo zemër. Magnetofoni thjesht i përmend këto detaje, por nuk i mbledh, nuk i bën bashkë të gjitha. Nga ana tjetër, zanati i gazetarit është të kuptojë përtej fjalës, të kapë atë që nuk është thënë, të shkruajë historinë.”
Gaboja vështron poshtë pirgut me letra, të cilin e mban përpara syve. ”Shkrimtaria është një akt hipnotizues!” – thotë ai. “Nëse është i suksesshëm, shkrimtari hipnotizon edhe lexuesin! Kur ka një ngecje nëpër tekst lexuesi zgjohet, “del nga hipnoza” dhe ndal leximin. Nëse proza është e zvargur, lexuesi të braktis. Shkrimtari duhet ta mbajë lexuesin të hipnotizuar, duke u kujdesur për çdo detaj, çdo fjalë. Ky është një akt i pandërprerë, gjatë të cilit shkrimtari e “sulmon” dhe e ”sulmon” lexuesin, deri sa ta ”helmojë” atë me besueshmërinë dhe ritmin.”
Gabo hesht një copë herë. Gishtat e tij mbështetur mbi dosje. “I lexova të gjitha shkrimet që më keni dërguar. Ajo që mund t’iu them të gjithëve është se ju më latë zgjuar gjatë gjithë kohës!”
Më ka kapur një si tip gulçi që s’po më le rehat. Disa qeshin nën hundë, kurse disa të tjerë rrotullohen akoma nëpër karrige.
Ora 13:00
“Pa të shohim ç’kanë sot gazetat”, -mërmërit Gaboja. Ai zgjatet mbi tryezë për gazetën ku punon Tadeo Martínezi.
”A ka ndonjë shkrim aty që ta shqyrtojmë?”
Gaboja këqyr faqen e parë dhe tund kokën në shenjë mosaprovimi.
“E pabesueshme! -thotë. -Kjo është një gazetë lokale e Kartagjenës, por nuk ka asnjë shkrim për Kartagjenën në faqen e parë”.
“Thuaji shefit tënd, Tadeo, thuaja që një gazetë lokale, në faqen e parë duhet të ketë lajme lokale!”
“Këtu s’ka kurrgjë,” – mërmërit ai duke shfletuar gazetën.
“Dale..pa dale.. paska diçka këtu, një lajmërim..: “Stufa për shitje, të papërdorura, të pamontuara. Gati për shitje. Telefononi Gloria Bedoya 660-1127, telefoni i brendshëm 113.”
“Ky mund të jetë një shkrim! Si thoni, a mos duhet ta telefonojmë këtë Glorian tani? Vë bast se del diçka nga ky lajmërim. Përse, sipas jush , i shet kjo grua këto soba, në një kohë kur ato janë edhe të pamontuara? Çfarë dimë ne për këtë, çfarë njohim ne rreth kësaj? Po, po… mund të ishte interesante.”
Gaboja hesht një hop duke pritur që edhe ne të tjerëve të na përfshijë entuziazmi. Por askush nga ne të dymbëdhjetët nuk duket i interesuar të gjurmojë se përse një grua në Kartagjenë kërkon të shesë stufa të pamontuara, ndërkohë që jemi duke ndjekur me vëmendje Gabon.
Gabo gjen histori gjithandej. Për tre ditë rresht ai do të na përsërisë si çekan mbi kokë: “kjo këtu është një histori, ky lajmërimi tjetër atje, një reportazh. Ja, edhe kjo tjetra këtu është një histori, një reportazh.”
E kuptoj se ai është i mbushur plot me nostalgji dhe ndoshta i mungon koha kur punonte si reporter gazete.” Gazetaria nuk është punë, ajo është si një gjëndër që të gërryen gjakun.”
Nuk është rastësi që libri i tij më i fundit “Lajme nga një rrëmbim” nuk është një rrëfim i thjeshtë. Gjatë tre vjetëve punë, ky libër i lejoi shkrimtarit të shfaqej edhe një herë si reporter. Libri është historia e nëntë rrëmbimeve të kryera nga Pablo Eskobari ndërmjet viteve 1989-1991. Eskobari njihej si kreu i Medelínit, kartelit të dhunshëm të drogës, i cili, në atë kohë kërkonte të ndalonte me çdo kusht nënshkrimin nga pala kolumbiane të një marrëveshjeje ekstradimi me Shtetet e Bashkuara. Duke iu përmbajtur motos së tij: “më mirë një varr në Kolumbi sesa një qeli burgu në Shtetet e Bashkuara”, Eskobari ushtroi presion mbi qeverinë, duke bombarduar ndërtesa, duke vrarë kandidatë për presidentë, ministra, gjyqtarë, punonjës policie dhe së fundi, duke rrëmbyer nëntë persona, tetë prej të cilëve ishin gazetarë.
Me gjallëri dhe në të njëjtën kohë, pa u ngutur, Gaboja ndërtoi gjashtë muajt e fundit të robërisë, duke regjistruar padurimin dhe ankthin e të rrëmbyerve, si edhe familjarëve të tyre, por edhe të rrëmbyesve, anëtarë të kartelit të Eskobarit dhe më tej akoma, edhe të zyrtarëve të qeverisë, atyre që morën pjesë në bisedimet mes palëve.
Sigurisht, Garsia Markesi i kishte të gjitha mundësitë e kontakteve, që do t’i ëndërronte çdo gazetar për ta zbërthyer këtë ngjarje. Ai kontaktoi familjet, zyrtarët, qeveritarët, që merreshin me këtë çështje, përfshi edhe tre ish-presidentë. Ai ia doli të takohet me çuna të rinj, ata që punonin si roje për kartelin. Çunat dëgjonin këngët e grupit “Guns and Roses”, ndërsa cikli televiziv i preferuar prej tyre ishte ai me titull “Armët Vdekjeprurëse.” Karteli i përdorte ata për të vrarë njerëz, punë të cilën çunat e kryenin me qëllim për t’u dërguar nënave të tyre ndonjë lavatriçe në shtëpi.
Kur Gaboja nisi të shkruajë librin, Pablo Eskobari kishte vdekur, i qëlluar prej forcave të policisë më 1993. Por shkrimtari e gazetari kishte mundësi të kontaktonte partnerët kryesorë të lordit të drogës, vëllezërit Oçoa, me të cilët u takua në burg. Avokatët e Eskobarit i dhanë atij të gjithë korrespondencën.
”Çdo detaj në këtë libër, edhe ai më i vogli, është i vërtetë. Për aq sa unë munda të verifikoj faktet, ato janë krejtësisht të verifikuara. Pablo Eskobari nuk mund ta rishkruajë këtë libër, sepse është i vdekur. Por, po të ishte gjallë, ai do të kishte pranuar të më takonte,” – pohon Gabo.
Thellë-thellë mendoj se fakti që Gabo mund të kontaktojë sot këdo, e e bën atë të ndjejë një lloj zilie për veten; një lloj keqardhjeje për kohën kur ishte një gazetar i zakonshëm; njëri nga ata lloj gazetarësh, që me një bllok shënimi në dorë, shkon të zbulojë arësyen se përse, për shembull, ato sobat, gati për shitje sipas lajmërimit të sipërpërmendur, qenkëshin të pamontuara!
“E kam vështirë tashmë të shkruaj një lajm, por mund të shkruaj për atë fshatin, në dyqanet e të cilit shitej bukë e helmuar..megjithëse e di se po të shkoja aty.. lajmi do të isha unë.”
Gaboja e ka fjalën për një incident që ndodhi në një fshat pranë Bogotës, disa vjet më parë, ku të gjithë banorët u helmuan nga buka e prodhuar në furrat e fshatit.
Kthimi te libri i karteleve te drogës, ”Lajme nga një rrëmbim” përveçse i lejoi t’i kthehej edhe një herë punës së gazetarit, i shërbeu Gabos edhe për një qëllim tjetër. ”Doja t’i provoja vetes se mund të shkruaja ende si gazetar. Ia dola! Sidoqoftë, ky ka qenë libri më i vështirë që kam shkruar. Është shumë më lehtë të shkruash një tregim. Aty jam unë Zoti. Aty kontrolloj çdo gjë. Por ky libër është shkruar si një raportim gazete. Aty nuk përdora asnjë mbiemër letrar, asnjë metaforë. E gjithë kjo, sepse për mua është e rëndësishme të mos përsëris të njëjtin stil, të mos përsëris vetveten. Tani po iu them se sfida për të shkruar “Vjeshta e Patriarkut” dhe “Njëqind vjet vetmi”, ishe e imponuar nga vetë unë! Për shembull. “Njëqind vjet vetmi”, mund ta kisha shkruar jo njëqind herë, por treqind herë të tjera! Unë di si ta bëj këtë gjë. Kështu që vendosa të shkruaj Vjeshtën …. me një stil krejt tjetër. Kur u botua libri nuk pati ndonjë sukses. Po të kisha shkruar një tjetër “Njëqind vjet vetmi”, do të ishte pritur më mirë!”
Gaboja ve buzën në gaz dhe na tregon se një prej momenteve më të bukura ka qenë kur ai ka parë në Shtetet e Bashkuara, një botim të “Njëqind vjet vetmi”, të mbështjellë me një fjongo jeshile ku shkruhej: nga autori i “Dashuri në kohërat e kolerës.” Kjo ishte fitorja mbi “Njëqind vjet vetmi,” – thotë Gabo.
Aracataca, vendlindja e Gabos, është një qytet i vogël në rajonin karaibean të Kolumbisë. Dyqind milje më tej banonte gjyshi im. Kështu që pata një ndjenjë familjare për Gabon, teksa sillej nëpër sallë, teksa u ul ngjitur dhe nisi të flasë. Ai na e përsëriti disa herë se, në punën si shkrimtar, nuk bënte gjë tjetër, veçse ritregonte historitë që i pat thënë gjyshja e tij. Ndaj, kur dëgjoj Gabon, mua më duket sikur jam duke dëgjuar gjyshin tim. Është pothuaj e njëjta gjë. Ndryshimi i vetëm është se gjyshi im nuk është shkrimtar.
Gabo mbështetet në karrige, lëmon mustaqet e bardha dhe jep një paralajmërim për ne të gjithë: ”Nëse gëzohesh kur telefoni bie papritur dhe ti mezi pret të përgjigjesh, teksa je në mes të shkrimit; nëse nuk e mallkon nga shpirti dritën që iku papritur dhe të fik kompjuterin pa asnjë paralajmërim; atëherë mblidhe mendjen; ti nuk je duke shkruar diçka të vërtetë, diçka të mirë!”
Shembulli i dritave që fiken, mund të mos kuptohet nga disa, por për ne latino- amerikanët, fikja e papritur e dritave, frika se mos teksti të ikën papritur, janë pasiguri të strukura përfundimisht në një cep të mendjes. Edhe vetë Gaboja e ka humbur një herë përfundimisht një tekst të plotë, vetëm prej fikjes së papritur të dritave! Qysh atëherë, ai mban në shtëpi një gjenerator rezervë.
Markesi nis të lexojë më zë të lartë paragrafë nga disa prej artikujve tanë dhe tek- tuk bën ndonjë redaktim. Disa prej fjalive janë tepër të gjata dhe Gabo bën sikur mbytet, sikur i merret fryma prej asaj gjatësie.”Duhet të përdorim pauzat e frymëmarrjes, -thotë ai, – përndryshe, hipnoza nuk funksionon! Mbani parasysh se: kudo ku ka një ngecje, lexuesi përmendet dhe kërkon të ikë! Një nga detajet që do ta zgjonte lexuesin prej hipnozës është të ndjerët e frymëmarrjes së tij.”
Kemi kaluar pothuaj gjithë mëngjesin duke dëgjuar Gabon tek na mëson duke na rrëfyer. E kam kuptuar se detyra jonë është t’i biem pas, ta sjellim në humor të mirë, sikur të jemi në një pushim të stërzgjatur duke pirë kafe, sikur po pimë birra te bari aty ngjitur.
”Gazetaria nuk mund të mësohet, ajo thjesht provohet, jetohet, por sidoqoftë, unë mund t’iu tregoj disa nga përvojat e mia. Përvojat e mia nuk janë teori. Realiteti nuk prodhon teori, ai thjesht na tregon. Prej tregimit të realitetit ne mund ta mësojmë diçka.”
Mbas Dreke
“Drita e dhomës qe aq e zbehtë, saqë u desh një kohë sa t’u mësoheshin sytë. Ishte një dhomë dy me tre metra e gjatë, jo më tepër, me një dritare që hapej nga lart. Dy burra qenë ulur mbi një dyshek tek, të shtruar në shesh; kishin veshur pelerina, sikundër të tjerët në katin e parë dhe rrinin gjithë sy e veshë nga televizori. Gjithçka dukej e rëndë dhe shtypëse. Në qoshen në të majtë të derës, mbi një shtrat të ngushtë prej hekuri, rrinte një grua me pamje prej fantazme, me flokë të bardhë, të tharë, me sy të hutuar dhe lëkurën ngjitur pas eshtrave. Ajo dukej sikur nuk i pat ndjerë aspak burrat tek hynin në dhomë. Asnjë vështrim, asnjë frymë. Asnjë trup tjetër nuk mund të ngjante më i vdekur se kaq. Marusë iu desh të mbahej fort nga tronditja, kur kuptoi se kush ishte ai”.
Gaboja është duke na lexuar një kapitull nga libri i tij “Lajme nga e një rrëmbim.” I jam dorëzuar rrëfimit të tij, por, sidoqoftë, këpucët e bardha që ka veshur, vështirë të injorohen. Atëherë përpiqem të mbyll sytë, për ta thithur krejt “helmin” e shkrimtarit dhe gazetarit.
“Natën, heshtja është e plotë dhe vetmia e pamatë ndërpritet vetëm nga kakarisjet tekanjoze të një gjeli të goditur pas koke. Tej në horizont dëgjohen qentë që kuisin, ndërsa aty afër rri një qen tjetër, i cili, atyre u ngjan me një qen të trajnuar për rojë. Maruja mezi lëviz. Ajo vetëm sa arrin të përkulet mbi dyshek, të mbyllë sytë, të cilët nuk i hap për ditë të tëra, me përjashtim të rastit kur i duhet të kryejë nevojat personale ose kur i duhet të mendojë me më tepër qartësi. Maruja nuk arrin të flejë tetë orë resht: ajo thjesht mund të bjerë në gjumë për një gjysmë ore dhe të rizgjohet në të njëjtin realitet, në të njëjtën agoni, që e pret ta përfshirë papritur të tërën,
Ishte një parandjenjë e vazhdueshme; një ndijim fizik i njëjtësuar përmbi stomak, një si peshë e pështjellur, e rëndë, e gatshme për të shpërthyer, për t’u shndërruar në panik! Marusë i shkon përpara syve filmi i jetës së saj dhe po përpiqet të kapet pas çasteve të mira, por çastet e tjera, gjithë çastet e tjera, janë duke i marrë shpirtin….”
Ai lexon të gjithë kapitullin. Unë ndjej panikun e Marina Montojës, një tjetër personazhi të Gabos, ashtu të veshur në kostumin ngjyrë portokalli, në këmbë mbathur një palë çorape burrash, ndërsa iu thotë lamtumirë dy të tjerëve në atë dhomë. Tashmë jam duke u endur nëpër tmerrin e asaj dhome, aty ku rojet janë duke i thënë Marinës se tash e mbrapa do të jetë e lirë. Por çdokush e di se, e katandisur ashtu,me çorapet e gjata mbi pulpë dhe djersët e këllirat që e kanë pushtuar, ajo po shkon drejt pushkatimit.”
“ Ndonjë koment? A ka ndonjë gjë që duhet ta ndryshoj?” – pyet Gabo.
Nuk pipëtin kurrkush.
“Tre vjet kërkime kam bërë për këtë histori – na thotë ai jo pa krenari. -Kërkimi është thelbësor në një histori. Për shembull, çdo fakt i përmendur në këtë libër është i verifikuar. Për këtë i jam mirënjohës ndihmësit tim!”
Gabo vazhdon të flasë, por koka ime është e rënduar. Nuk po dal dot ende prej “hipnozës.” Ndjej një si gjumë dhe ende arrij ta shoh atë trupin e Marinës veshur me kostumin portokalli, shtrirë për vdekje mbi barin që ndan rrugën me zonën e aeroportit të Bogotës, të njëjtën rrugë që bëj edhe unë, sa herë shkoj të shoh prindërit.
“Një këshillë e mirë mund të ishte: shkruaj në fillim hyrjen si edhe fundin e ngjarjes. Filloje me një anekdotë, mbylle me një përfundim kumbues, mbushe me lloj- lloj materiali në mes. Gjatë rrugës do të të duhet të mbushesh plot, të mbushesh tamam nga historia që je duke treguar, ashtu siç mbushet barku kur hamë mish. Nëse nuk je “ngopur” ende tamam, atëherë vazhdo të kërkosh! Kërkimi do të të çojë në shtigje të tjera. Kur do të të duhet ta përmbyllësh historinë, duhet ta sjellësh qarkun, rrethin e informacionit, pikërisht aty ku e nise! Por, sekreti qëndron te detajet. Ti duhet të kapesh pas fijes së hollë në ngjarje. Nëse jo, je i mbytur! Edhe Servantesi, për pak gjë, për një pakujdesi fare të vogël e humbi gomarin e tij. Ne të tjerët duhet të mos humbim as edhe një prej krijesave tona,” – thotë Markesi.
“Një nga problemet e mëdha të aktit të shkrimtarisë është shqetësimi i tepruar, – vazhdon më tej ai. “Nëse arrini të shkruani, tamam ashtu siç flisni, ju keni arritur ëndrrën e një shkrimtari që është kjo: të shkruaj sikurse tregon. Ky nuk është një proces i lehtë. Vetëm ai që e ka provuar, e di sesa e vështirë është të shkruash sikundër flet.”
Gaboja na tregon se është i mbërthyer mbas shkrimit në ekrane të mëdha në formë faqesh.”Unë blej të gjithë ekranet që mund të gjej. Deri tani kam njëmbëdhjetë. Besoj se njeriu duhet të blejë çdo mjet që i lehtëson punën. E them me bindje: kompjuterët janë të jashtëzakonshëm! Librin ”Dashuri në kohërat e kolerës”, Gaboja e paska shkruar me kompjuter. E nisi duke shkruar një faqe në ditë dhe e përfundoi në dhjetë. E nisi duke shkruar fillimisht një libër në shtatë vjet, kurse në fund, një libër në tre vjet!
“Sidoqoftë, shkrimtaria mbetet gjithmonë një proces i vështirë” – thotë Gaboja. “Kur je përpara një faqeje të bardhë, ke të njëjtin ankth si përpara një seance seksi; ankthi nëse do të të ecë, nëse do t’ia dalësh në krye! Si autor ti je gjithmonë në një ngërç. Sepse ngjet sikundër pyeste shpesh Borgesi: “Cili është ai Zot, që i rrëfen udhën Zotit, atij Zoti që lëviz gurët e shahut?”
Gaboja na tregon se, çasti më i keq për një shkrimtar apo gazetar është kur përballet me faqen e bardhë dhe na jep disa këshilla: ”lexoje një herë atë çka ke shkruar; pusho pak kur e ke të qartë se çfarë do të ngjasë më tej; vazhdo më tej; shkruaj deri sa të arrish në një farë pike, aty ku ende nuk i ke thënë të gjitha, por ende e ke të qartë se çfarë do të ngjasë më tej dhe ndalo, dhe përjeto, deri në çastin tjetër kur të godasësh përsëri.”
“ Unë shkruaj prej orës tetë e gjysmë në mëngjes, deri më dy –tre të pasdites,” tregon Gaboja. ”Më dhëmb shpina nga qëndrimi ulur, për t’u qetësuar luaj tenis. Ndonjëherë dhimbjet janë aq të mëdha sa më duhet të shtrihem me kurriz në dysheme.”
Pak përpara se ora të shënojë shtatë, ai i hedh një sy orës së tij të vogël. “Ju nuk do të më merrni kohën e tenisit”, -na thotë duke u ngritur dhe del.
E martë, 9 prill, ora 9.
Pothuaj pesëdhjetë vjet më parë si sot, Gabriel Garsia Markesi humbi makinën e tij të parë të shkrimit, me të cilën po shkruante romanin e tij të parë, “Dorëheqja e tretë”. Aso kohe ai ishte një student i brengosur, që studionte ligjet dhe jetonte në një pension të lirë, në qendër të Bogotës. Gabos i mungonte e nxehta e bregut të Karaibeve. Në lëksione shkonte rrallë , sepse dega e ligjit, të cilën ia kishin taksur prindërit, nuk bënte për të.
Në vaktin e drekës së 9 prillit 1948, ai po ulej të hante, kur i zuri veshi se Jorge Eliecer Gaitá, një kandidat i ri për president dhe figurë tepër popullore, i cili pritej të tundte nga themelet strukturën tradicionale politike kolumbiane, ishte goditur për vdekje. Ai ishte turrur me vrap në sheshin kryesor të qytetit “vetëm për të parë njerëzit që thuhej se po e thithnin gjakun e të vrarit nëpër rrugë me shamitë e xhepit. ”Rrugët e Bogotës nxirrnin tym, makina e tij e shkrimit, sikundër qindra objekte të tjera, u përfshi nga flakët. Kolumbia u paralizua. Universitetet u mbyllën. Vetëm pak muaj më vonë, në Kartagjenë, Gaboja, në atë kohë djalosh nëntëmbëdhjetë vjeçar, nisi jetën në gazetë si redaktor.
“ Një ditë po sillesha rrotull, kur Zavala, botuesi i “ El Universal” ishte ulur diku në kafenetë e sheshit me makinën e shkrimit mbi gjunjë,” – tregon Gaboja.
“Sikur të njoh,- më tha. Ti je ai i shkrimeve të shkurtra në “El Espectador”. Pse nuk ulesh të më japësh një dorë më këtë kryartikullin që po shkruaj. Jam drejt fundit.” Gaboja u ul dhe shkroi diçka. Me stilolapsin e vet Zavala i paska fshirë goxha rrjeshta. Herës tjetër, kur Gaboja shkroi kryartikullin e javës, Zavala fshiu shumë më pak. Ditën e tretë, Gaboja arriti të shkruajë pa asnjë redaktim. Kështu u bë gazetar.
Sot ai është ulur në krahun tim. Nuk mban veshur xhaketën e lehtë, prej lini, por një këmishë mëndafshi me mëngë të shkurtra, me ngjyrë të bruztë. Këpucët janë po ato. Lidhja ime me Gabon ngjan e largët, por ende jam e përthithur nga rrëfenjat e tij.
“ Kam nisur të botoj herët, por vetëm në moshën dyzetë e tre vjeç, nisa të vë mënjanë ndonjë lek nga shkrimet. Më 1970 bleva shtëpinë e parë në Kuernavaka, vetëm 25 vjet mbas botimit të artikullit tim të parë. Në atë kohë e llogarisja mirë se, për t’i çuar fëmijët e mi në kinema, më duhej të shkruaja plot dymbëdhjetë faqe; ndërsa, për t’i çuar në kinema duke iu blerë edhe nga një akullore, më duhej të shkruaja njëzetë faqe.”
“Kur jetoja në Paris nuk kisha ndonjë orar për t’u ulur e shkruar,” – tregon Gabo, – por punoja gjatë gjithë natës. Ditën, më duhej të nxirrja ndonjë lek për të mbajtur familjen. Sot,ka ndryshuar puna. Sot e di se është më mirë të shkruaj ditën, me stomakun plot dhe me kondicionerin afër.”
Pushim i shkurtër
Jaime Abello, drejtori i Fondacionit, ka marrë një fotograf dhe na thërret të bëjmë një foto grupi. Fondacioni i Markesit nuk lëshon certifikata, por motoja e tij qenka tepër origjinale: “rrjedha e jetës do ta vendosë se kush është i aftë.” “Të paktën të merrni një foto si kujtim,”- thotë Jaime. -Ejani, mblidhuni, uluni te shkallët.”
Gabo ngjan tepër i kënaqur dhe ulet në mes tonë. Fotografi nga “El Universalordes” na thotë të buzëqeshim para aparatit fotografik.
“Prit, prit, – bërtet një grua dhe turret me vrap drejt qendrës. – Dua një foto me Gabon”. Ajo kalon mbi ne dhe ulet pranë tij.
Ora 13
Ishte e pashmangshme. Fidel Kastro, miqësia e tij me Gabon, do të diskutohej gjithsesi në seminarin tonë. Ne, ose më saktë unë, vetëm sa isha duke pritur çastin e duhur. Gaboja kërkon të flasë për etikën, për temën delikate: a duhet që një reporter të lexojë një dokument i cili konsiderohet i fshehtë, por që mund të jetë një ”bombë” e vërtetë në publik? Ja ku më doli në shteg!
”E kam një eksperiencë të tillë,”- i them unë.
Më 1991 unë mora pjesë në ceremoninë e hapjes të mbledhjes së parë presidenciale ibero – amerikane, e cila u mbajt në Guadalaraja. Më kujtohet fare mirë se Kastroja kishte udhëzuar që fjalimet të mos zgjatnin më tepër nga shtatë minuta. Të gjithë prisnin me një lloj ankthi fjalimin e tij duke e ditur se fjalimet e Kastros ishin zakonisht të gjata. Të gjithë pyesnin nëse komandanti, (i cili ditën e dytë të revolucionit të 1959-ës foli i pa para-përgatitur), do t’i përmbahej udhëzimit që kishte dhënë vetë. Çudia ndodhi. Ai foli fiks shtatë minuta. Presidenti Balaguer i Republikës Dominikane foli dyzetë e pesë minuta.
Gjatë pushimit, një lumë gazetarësh, përfshirë dhe mua, rrethuan Fidelin. Ashtu përballë, ai dukej edhe më shtatmadh, megjithëse uniforma e tij ushtarake sikur e pat humbur shkëlqimin, ndërsa këmisha e kravata ngjanin si të ngrëna anash. Ai doli nga salla, turma e ndoqi pas. Dukej se Fidelit i pëlqente kjo gjë.
“Komandante!” -unë kam punuar në prerjen e kallameve të sheqerit në Brigadën Venceremos”, – thirri një gazetar.
Ai ndaloi dhe kërkoi me sy atë që foli: ”Ku?” Ndërkohë një grua zgjaste mbi kokët tona një foto bardhë e zi, në të cilën shquheshin ajo dhe Komandanti, me mjekrën e zezë të pa ngatërrueshme.
“A mund ta firmosësh Komandant,”- çirrej ajo.
” A ishte e vështirë të flisnit për shatë minuta,” -ndërhyri një tjetër.
“Ma futën këta”,- u përgjigj me të qeshur Fideli. “Më thanë se nëse zgjatem më tepër nga shtatë minuta, atëherë do nisnin të gjëmonin në të njëjtën kohë të gjitha kambanat e kishave të Guadalarajës!”
Pata vënë re një shuk letre pas një ekrani të verdhë, pikërisht pas vendit ku qe ulur Komandanti. Ndërkohë që turma po e përcillte jashtë unë u ktheva dhe e mora atë shuk letre. E hapa dhe arrita të shquaj bukurshkrimin e tij të vogël dhe si të shtypur:
“Por cuánto tiempo habré hablado?”
Në një ekran pak më të madh Fideli pat bërë një listë të folësve dhe kohës ekzakte të secilit, duke shënuar deri edhe sekondat. U ktheva mbrapsht e zhgënjyer, duke lënë pas vetes shukun e letrës,- përfundova unë.
“Po të isha në vendin tënd, do ta kisha rrëmbyer menjëherë atë të shkretë letër,” -thotë Gabo. “Më beso, nëse ai shuk letre do të kishte qenë aq i rëndësishëm, Fideli nuk do ta kishte lënë aty. Po, po. Por sidoqoftë, unë do ta kisha mbajtur si kujtim atë shuk letre.”
Shpresova se Gabo do të fliste tani për Fidel Kastron. Si një student që mban posrtretin e Çe Guevarës te muri, mbi krevat, me po atë pathos ai na tregon për daljen e Kubës nga izolimi. Për Fidelin ai nuk thotë asnjë gjë negative, kompromentuese, as edhe të panjohur.“Për Fidelin unë flas më shumë me zemër sesa me arsye. Ai është një nga njerëzit që dua më shumë në këtë botë,” pohon Markesi.
“Fidel Kastro është diktator”,- hidhet dikush nga ne.
Gazetari amerikan, që është në grupin tonë është ulur pranë tij. Gabo nis të përgjigjet, por vëren se ne jemi duke mbajtur shënime. Zëri i bëhet më i thellë: ”Kjo nuk është një intervistë. Nëse do të doja të shprehja opinionin tim për Fidelin, do ta bëja vetë, në një intervistë më të mirë nga kjo.”
Ndoshta si i zënë ngushtë nga çka tha, ai nis të tregojë për një portret që ka shkruar rreth Kastros. ”Ia tregova Fidelit. Ai u tregua kritik. I fola për situatën në shtypin e lirë. Ai nuk bëri asnjë koment. Ajo që e irritoi në portetin e shkruar nga unë, ishte se përse unë kisha përmendur të tetëmbëdhjetë kupat me akullore që ai i hante çdo vakt dreke.” Vërtet, kaq akullore ha unë?” – pyeti për të disatën herë.”
Mbas dreke
“Na trego për udhëtimin në Çirogodó”, i drejtohet Gabo Ruben Valencias.
Çirogodó është një fshat në Urabá, në zonën më të rrezikshme të Kolumbisë, vend i cili përshkruhet si nga më të dhunshmit në botë. Gjiri i Urabës, në bregun perëndimor të Kolumbisë, është, ta themi paksa gjeografikisht dhe letrarisht, si një“koktej Molotov. ”Kjo është toka më pjellore e vendit; një pikë hyrëse për trafikun e armëve, një pikë dalëse për trafikun e drogës. Në këtë gji fshatarësia është e varfër, pronarët e tokave të pasur; aty punojnë grupet guerile, forcat militare, skuadrat e vdekjes. Në gushtin e vitit 1995, në Çirogodo u vranë tetëmbëdhjetë njerëz në mesin e një salle kërcimi. Masakrat e këtij lloji janë të zakonshme asaj ane.
Sipas meje, Rubeni do të ishte gazetari i fundit që do mund të hynte në Çigorodo. Ai ka një trup të hollë, të telikosur; gjyzlykë të mëdha, në formë katrore, të cilat i zënë pothuaj gjithë fytyrën, me xhamat aq të trashë, saqë sytë i duken fare të veckël.
”Shkova atje për të shkruar mbi pasojat e dhunës në jetën e njerëzve, për t’u përballur me anën njerëzore të historisë.”
Këtë shkrim ai e botoi dhe e ka paraqitur në seminarin tonë. Gabo mban në duar shkrimin e Rubenit.
”Na trego, çfarë ngjau tamam, në çastin kur ti arrite, – e pyet Gabo. -Cili ishte njeriu i parë që takove?”
“Qyteza ishte e shkretë, maestro. Në rrugë gjeta një fëmijë dymbëdhjetë vjeçar, e pyeta mos e dinte ku ndodhej ajo salla e vallëzimit; ai më çoi aty. Pas masakrës ky fshat njohu eksodin në përmasa të mëdha. Të gjithë fshatarët ia mbathën nga frika.”
Valencia vazhdon të na tregojë sesi u soll rrotull se mos takonte ndonjë njeri, por nuk takoi tjetër gjë veç frikës dhe heshtjes. Një grua mbi motoçikletë i ndaloi te këmbët dhe i premtoi ta çonte deri në Apartado, një gjysmë ore larg, meqë zuri edhe shiu. Në Apartado ai mund të merrte informacione të sakta. Në vend të kësaj ai zuri një dhomë në Hotelin Las Molas. Në ditën e tretë të qëndrimit aty, një vizitor e priste poshtë, në sallën e ndenjes.
“Ju po hetoni për masakrat? -e pyeti vizitori. -A dalim që këtej, të pimë një gotë? Kam diçka për t’iu treguar.”
“Të më falësh, por nuk dal kurrë natën, – iu përgjigj Valencia. -A ngjitemi më mirë në dhomën time këtu lart?” Sapo hynë në dhomë, i huaji e pyeti:
“Çfarë keni zbuluar? Çfarë doni të dini?”
“Jam gazetar, -iu përgjigj Valencia, -dhe dua të takoj njerëz të më tregojnë për masakrën.”
“ Epo mirë..!”
“ Po ju, kush jeni?”
“ Unë jam një engjëll!”
“Ç’lloj engjëlli?”
“Engjëlli me njërin krah të zi, me tjetrin të bardhë.”
“Po mua, me cilin krah do të më flisni?”
“Varet!”
“ Nga çfarë?”
Valencia vazhdon të tregojë, ne të gjithë jemi të zhytur në këtë histori. Po pëlcas nga zilia.. Çfarë historie!
“Po ti këtu nuk ke thënë asgjë nga këto që po na tregon”,- hidhet Gabo duke tundur në dorë fletët e shkrimit të Valencias.
“Na e përshkruaj këtë burrë, këtë engjëll”, – ngulmon Gaboja duke vështruar Valencian.
Rubeni heshti.
“Ja mban mend fytyrën?”
“Po:”
“Me çfarë kafshe mund ta krahasoje fytyrën e tij?”
“Me iguanën!”
“Kaq të duhej, asgjë më tepër, mor çun, – thotë Gabo. –Ti, në fakt, e ke humbur fillin! Ne nuk jemi sociologë. Ne jemi histori-tregues, ne iu tregojmë njerëzve histori. Të raportosh me zë human, kjo të bën ty një gazetar të madh! Pse nuk e ke thënë këtë histori?”
Rubeni, që këmbëngul ende ta quajë Gabon “maestro”, i përgjigjet: “Nuk është e lehtë. Kur ia propozova botuesit tim këtë histori, ai më tha: Valencia, ti nuk je Garsia Markesi. Ti thjesht pasqyro faktet!”
Ora 15
“Daza, përse nuk na lexon një prej shkrimeve të tua?” – e pyet Gaboja.
Mu sos durimi! Kjo ditë është në të mbaruar; seminari, gjithashtu, por ai ende nuk ka thënë një gjysmë fjale për shkrimin tim. Mendova se, meqë kam shkruar për Kubën, Gaboja do ta lexonte me kureshtje të veçantë. Por ai as që ia ka hedhur sytë.
Daza ka shkruar për një nga personazhet e paktë, të çuditshëm që kanë mbetur – portretin e një njeriu të cilit i pëlqen më shumë të rrijë me kafshë sesa me njerëz. Ai, për shembull, e ndan me një mi të vockël, të sapolindur, vaktin e tij të vetëm të ditës, vakt i cili mund të jetë një pite ose një petull e skuqur. Ai mban pas vetes, çdo çast, një pulkë dhe pleshtat nuk i përzënkërka nga dhoma. Daza na e lexon me zë të lartë. Ky shkrim është me të vërtetë prekës, stili, lirik, ndoshta pak si tepër lirik. Ky nuk është një reportazh tradicional.
“Nuk do ta prekja stilin e Dazës, – thotë Gabo. -Ndoshta ai është duke shpikur një formë të re, të cilën unë nuk e njoh.”
Ne të tjerët nuk arrijmë ta kuptojmë sesi e ka Gabo, me të mirë apo me të keq.
Daza jo vetëm ka guxuar me stilin e tij. Ai është i vetmi që ka treguar, le të themi një si lloj përbuzjeje të lehtë, gjatë këtyre ditëve. “Gabos sikur i ka hyrë pak vetja në qejf”- thotë ai. Daza është dërguar të pasqyrojë Samitin e Presidentëve të Vendeve Ibero- Amerikane, i cili u mbajt në Kartagjenë më 1994. Në atë rast, reporterët u nervozuan shumë sepse personalitetet nuk dhanë intervista gjatë ose pas mbledhjes. Si një aktor i rëndësishëm politik, Gaboja ishte i pranishëm, i ftuar nga një delegacion dhe siç u raportua atëherë, ai i paskësh kritikuar gazetarët: “në vend që të ankohen pse funksionarët e lartë nuk japin intervista, ata më mirë të dalin në terren, në kërkim të historive dhe të mos presin që lajmi tu shkojë… “llokum në gojë!” Flasin apo nuk flasin personalitetet, gazetari i vërtetë e nxjerr ngjarjen,” – ka vërejtur Gaboja me këtë rast.
”E keni të lehtë maestro, të flisni kështu, – ia kthen Daza aty për aty. -Unë madje kam botuar edhe një artikull ku tregoj sesa i gabuar ishte komenti juaj, maestro. Desha të them..ju, një gazetar, ishit vetë atje, brenda atyre dyerve, me të gjithë presidentët rrotull dhe nuk bëtë asgjë!”
“ Nuk isha aty në cilësinë e gazetarit”, – i përgjigjet Gaboja.
Daza e pranon se qortimi i Gabos në thelb është i dobishëm. Ai vetë na jep një shembull.
Kur iu caktua detyra të shkruante për Samitin e Grupit të Vendeve të Paangazhuara, që u mbajt në Kartagjenë vitin e kaluar, Daza nuk shkoi në sallën e mbledhjeve, aty ku takoheshin liderët. Por për të shkruar për Jaser Arafatin, i cili merrte pjesë në këtë samit dhe për konfliktin izraelito – palestinez ai shkoi në një nga lagjet më të varfra të Kartagjenës, atë që sot quhet Palestina. Ai bëri një shkrim në të cilin krahasohej situata në të cilën gjendej Arafati, me atë të një vajze që jetonte në Palestinë, duke margjinalizuar në këtë mënyrë, periferitë e një qytetit të pasur dhe plot e përplot me turistë.
-“E paske nxjerrë mësimin,” – buzëqesh Gaboja.
-“Edhe ju ishit në atë mbledhje maestro!”
Daza nuk jepet: “Ju maestro ishit atje me delegacionin e Kubës!”
“Po, -u përgjegj Gaboja me një lloj padurimi. – Madje, pak përpara fillimit të takimit pati zëra se Fidelit mund t’i bëhej një atentat dhe natyrisht, që sigurimi kubanez nuk do ta lejonte këtë situatë. Kështu unë propozova që unë e Fideli të lëviznim së bashku nëpër qytet me një karrocë të hapur, me kuaj. Iu thashë rojeve të sigurisë, se nëse unë shëtis rrugëve të Kolumbisë me një karrocë të tillë, asnjë rrezik nuk e gjen bashkëshoqëruesin tim! Kështu bëmë. Fideli, unë dhe tre të tjerë, u ngjeshëm në atë karrocë, duke bërë humor me njëri- tjetrin. Kur sapo po e siguroja Kastron se nuk mund të ndodhë asgjë, kuajt u trembën.”
Darka
Jemi duke ngrënë te “La Vitrola”, restoranti më kozmopolit i Kartagjenës. Dekori brenda është më tepër i stilit kolonial britanik sesa spanjoll, por grupi i muzikantëve kubanezë, veshur me të bardha, këndon këngë tradicionale vendase. Në këtë vend darkojnë shtresat e larta të shoqërisë dhe presidenti kthen ndonjë gotë. Yjet e serive televizive dhe shpërndarësit e vegjël të drogës, të zënë me punë deri në fyt; fëmijët e pasur në takimin e tyre të parë; të rinjtë e klasës së mesme, që paguhen mirë, të gjithë shkojnë në “La Vitrola.” Menuja i ngjan asaj të restoranteve në Nju Jork. Uthulla është prej balsami, djathi “mozarella” është i freskët dhe me që ndodhemi në Kolumbi, vera është e mirë.
Jemi ulur në sallon dhe rrimë në pritje duke gjerbur përzierje frutash. Vjen Gabo, i veshur me një kostum të qepur me porosi, me zinxhirin mbërthyer deri në grykë. Ditën, ai ka pamjen e një burri të Karaibeve; natën, pamjen e një debutuesi, e një ylli muzike të porsazbuluar. Këpucët i ka me të njëjtin model si ato të mëngjesit, ndryshon vetëm ngjyra, jeshile. Gaboja kërkon një kupë uiski dhe zë vend mes meje dhe Andreas. Menuja është zgjedhur që më parë: kungulleshka të skuqura, shoqëruar sipas dëshirës me karkaleca, salcë nga arra e kokosit ose nga peshku i kuq i detit.
“Darkë e rëndë për mua,” – qahet Gabo.
“Mos e dëshironi thjesht peshkun në grillë, pa salcë përsipër? Ose..pak pasta?”
”Çfarë lloji?”
“ Si t’i doni ju!”
“ Të thjeshta.”
“ Si thoni për pak spageti në lëng?”
“ Shumë mirë! Atë më sill!”
Pyes nëse mund të kem edhe unë të njëjtën pjatë.
“Dy racione,” – porosit Gabo. Kamerieri na shtie verën nëpër kupa, por ai vazhdon me uiskin.
Restoranti është mbushur plot. Sado që jemi ulur brenda, në sallë më vete, nga tryeza jonë shihet gjithë salla. Të gjithë e shohin Gabon. Ai kërkon të mbyllim derën.
Një reporter nga “News week” që ka ardhur të intervistojë Gabon, është ulur bri meje. Flas me të për një kohë, por në të vërtetë dua të rri me Gabon, të flasim me zë të ulët, në privatësi, pa ndarë asgjë me të tjerët..
Kthehem nga ai. Nisim të bisedojmë për shumë gjëra. Ai kërkon të dije pse dhe ku rri unë në Nju Jork. Ia tregoj dhe e pyes nëse i pëlqen Gabos ai qytet. I pëlqyeka shumë, por jo kur bën tepër ftohtë, meqë kur bën ftohtë, askush nuk mund të shëtitë nëpër rrugë, megjithëse atij i pëlqejnë shumë shëtitjet. Pastaj flasim për Kubën dhe Barrankuilën; për Bill Klintonin, pë revistën “ The New Yorker” dhe “Gazetën e së Dielës!” Ai më tregon me detaje goxha të koklavitura një tregim të shkurtër që kërkon të shkruajë, pastaj për këmishën e tij të verdhë, prej mëndafshi, të cilën e veshka vetëm kur ndjen se ka rënë brenda.
E ka mbaruar gotën e tij të uiskit dhe nis të pijë verë nga gota ime. ”Më pëlqen t’u vij rrotull femrave -thotë Gabo. – Femrat unë i njoh më mirë nga meshkujt. Jam më rehat pranë tyre; që i vogël jam rritur me plot gra rrotull meje.”
Hyn kamerieri dhe i zgjat Gabos një pecetë të bardhë prej letre, të palosur. Diçka kanë shkruar aty brenda. Nuk ka ndonjë përgjigje për pusullë-shkruesin. Duhet të jetë diçka e vështirë, të të kërkojnë në çdo çast dhe gjithandej. Befas kërcet dera, një burrë ia beh aty brenda. Gabo ia hedh sytë, ngrihet në këmbë me krahët zgjatur drejt burrit. ”Ah, mon ami, quelle coincidence.” Mendoj se është zotnia që i dërgoi pak më parë pecetën prej letre, të shkruar. Pas pak, Gaboja zë vend sërish pranë meje dhe më pëshpërit në vesh. ”Të hidhem nga dritarja më mirë!”
E mërkurë, 10 prill, ora 9.30.
Gaboja është ulur përsëri në krye të tryezës, duke lexuar diçka që ngjan me një dorëshkrim, në pritje që të arrijnë gjithë të tjerët. Ai e di se të gjithë ne kemi dalë për një gote mbrëmë, pas darkës që patëm me të. Ai, në fakt, duket si i mallëngjyer nga mbërritja jonë me vonesë, njëri pas tjetrit. Vështrimi i tij fsheh një lloj nostalgjie. Çdonjëri nga ne ngjan i mallëngjyer, me fytyrat e parruara dhe kokën të rënduar, deri në prag të dhembjes nga gjithë ajo pije e mbrëmshme. Kostumi i tij i bardhë rrezaton shkëlqimin e pastër.
Ulem në fund të tryezës dhe pyes veten nëse ma bën enkas që nuk ka thënë asnjë fjalë deri më tani për shkrimin tim. Sekondat kalojnë.
Ka mbetur veçse një orë dhe ende është duke u diskutuar historia që ka paraqitur Tadeoja për një grua spanjolle, e cila që u dënua me burgim në Kartagjenë, por që as që iu komunikua dënimi ngaqë ishte HIV- pozitive.
-“Kjo është historia më e mirë, – thotë Gabo, – por ti Tadeo ke humbur nëpër të. Është për të ardhur keq por..ngjarja të paska marrë zvarrë.”
Më së fundi, hedh vështrimin te unë. Jam më pak nervoze sesa kur u ul pranë meje herën e parë, por prapë zemra më rreh fort.
”Silvana ka vesh të mirë për muzikë, – thotë Gaboja. -Ne të dy e pëlqejmë Van Morrisonin.”
Shkrimi im bën fjalë për muzikantët e rinj të rrokut në Kubë, për vështirësitë që ata hasin sepse, e para, shteti nuk i mbështet dhe e dyta, sepse iniciativat private janë krejt të pamundura. Kam përshkruar fatin e një rapsodi të muzikës rrok me një kitarë tela-këputur, zëri i të cilit sidoqoftë, ngjante me atë të Van Morrisonit.
“ Silvana ka bërë një shkrim të mirë, të strukturuar qartë. Nuk do të ndryshoja asgjë,” -thotë Gabo-ja. Por sidoqoftë, ai nuk është dakord me disa nga përshkrimet e mia: “A është e domosdoshme t’i përmendësh të gjitha; të thuash se televizori bardhë e zi i tij është prishur, se nuk ka asnjë kokërr leku për ta rregulluar? Edhe këtu, në Kartagjenë ka shumë familje që nuk iu dalin paratë dhe TV-në e kanë ende bardhë e zi. Po të kishe shkruar për një vend tjetër, jo për Kubën, a do t’i kish përmendur gjithë këto detaje?” – më pyet Gabo. Besoj se ka të drejtë.
Çohet në këmbë dhe vjen e më jep shkrimin tim. Në thelb ai e ka pëlqyer shkrimin tim. Po fluturoj nga gëzimi! Më ngjan vetja me Remediosn e Bukur! Po fluturoj në ajër!
Gabo bën edhe një koment të fundit për seminarin tonë të këtyre tri ditëve: “ Ju kam parë të gjithëve, në drojën tuaj, në vështirësitë, në mënyrën sesi i bëni pyetjet dhe e gjitha më kujton veten time kur kam qënë sa ju. Duke iu treguar eksperiencën time, kam arritur të shoh më mirë vetveten. Në fund të fundit, kanë kaluar pesëdhjetë vjet qëkur nisa të shkruaj për herë të parë. Që atëherë, nuk e kam lënë këtë punë për asnjë ditë të vetme. Ndaj po ju them: nëse nuk e doni më punën tuaj, hiqni dorë. Nëse nuk bëjmë gjërat që duam, vjen vdekja. Nëse e doni punën që bëni, do të keni jetë të gjatë e të lumtur.”
Ngrihemi të gjithë në këmbë, në rresht pas njëri- tjetrit, në pritje që Gaboja të na firmosë librat që kemi në duar: ”Njëqind vjet vetmi,” “Kronikë e një vdekjeje të paralajmëruar,” “Kolonelit nuk ka kush t’i shkruajë.” Ai i firmos të gjitha, duke i shtrënguar dorën secilit. Rubén Valencia i zgjat për firmë librin ”Vjeshta e Patriarkut.” Jam kureshtare të lexoj se çfarë i ka shkruar Gabo, këtij njeriu që i ka treguar kaq shumë respekt dhe adhurim, ndaj i lutem Valencias ta lexoj pak. “ Valencias, nga patriarku i këtij seminari,” – shkruan Gabo në faqen e parë.
Unë nuk kam sjellë ndonjë libër për të marrë autografin e Markesit, kështu që thjesht po rri e pres te dera. Ai më sheh duke vënë buzën në gaz, me të njëjtën buzagaz pak djallëzor si tri ditë më parë, kur hyri për herë të parë në klasën tonë.-“Po ti, moj Silvana, a je ndopak e trishtuar që mbaroi seminari? Vërtet je aq e trishtuar? Vërtet, a mos po fillon të qash ndopak?”
