Polonia është një mbështetëse e patundur e Shqipërisë në rrugën e saj drejt anëtarësimit në BE. Ky nuk është një pozicion i ri. Polonia ka qenë një mbështetëse e fortë e integrimit euro-atlantik për të gjithë vendet të cilat dëshirojnë t’i bashkohen BE dhe plotësojnë kërkesat. Ruajtja e një politike me dyer të hapura të BE dhe NATO ka qenë një prej shtyllave kryesore të politikës sonë të jashtme. Gjatë vizitës së saj në Shqipëri dhjetorin e shkuar, Kryeministrja e Polonisë, Beata Szydło konfirmoi mbështetjen permanente të Polonisë për procesin e integrimit të Shqipërisë në BE. Kryeministrja cilësoi se Polonia ka mbështetur përpjekjet e Shqipërisë për t’iu bashkuar BE dhe do të vijojë ta mbështesë, por ka një nevojë që Tirana zyrtare të përmbushë kriteret.
Polonia i përkrah përpjekjet e autoriteteve shqiptare përsa i përket përmbushjes së pesë prioriteteve kyçe të Komisionit Europian (themelimin e një administrate profesionale dhe të depolitizuar; rritjen e paanshmërisë në sistemin gjyqësor; përforcimin e luftës kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit; garantimin e mbrojtjes së të drejtave të njeriut). Arritja e konsensusit për reformën e drejtësisë dhe ndryshimet e nevojitura në Kushtetutën e vitit të shkuar shërbejnë si baza e këtyre prioriteteve dhe janë çelësi për t’i hapur derën avancimit të mëtejshëm të Shqipërisë në rrugën e BE. Implementimi i reformave të ndryshme nga BE është në të mirën e shoqërisë shqiptare në tërësi. Reforma e sistemit gjyqësor, përfshi këtu rezultatet e besueshme në zbatimin e ligjit të vetingut, duhet të jenë arsye të forta për ta shtyrë përpara procesin e hapjes së negociatave. Megjithatë në këtë rrugë është thelbësore që të na ndihmoni t’ju ndihmojmë. Implementimi i procesit të vetingut – një gurthemel për reformën në drejtësi, i ashtuquajturi ligj i dekriminalizimit, lufta me korrupsionin, prodhimi dhe trafikimi i drogave, plus zgjedhjet e lira dhe të ndershme do të jenë të suksesshme nëse ju – populli shqiptar i bëni të suksesshme. Nuk mjafton të shprehen pikëpamje pro-europiane, është koha për të vepruar dhe për rezultate. Politikanët shqiptarë nga të gjitha anët e skenës politike treguan vitin e shkuar që në çështje kyçe dhe të ndjeshme, si reforma në drejtësi, ata mund të arrijnë në konsensus dhe janë të aftë të ndryshojnë një pjesë të madhe të Kushtetutës. Ata kanë dëshmuar që për ta asgjë nuk është e pamundur, përsa kohë ka vullnet. Mirënjohje duhet të shkojë edhe për përpjekjet e autoriteteve shqiptare në implementimin e reformës së administratës vendore, përfshirë reduktimin e njësive të qeverisjes vendore nga 365 në 61. Këto janë shembuj konkretë të konsolidimit të forcës politike në Shqipëri drejt një qëllimi të përbashkët dhe jo një përralle.
Unë e cilësoj thelbësore që gjatë mandatit tim si Ambasador në Shqipëri, bashkëpunimi dypalësh mes vendeve tona të zgjerohet në të gjitha nivelet dhe fushat e mundshme. Themelet janë hedhur tashmë – mbetet ta ndërtojmë! Në maj 2017 në Tiranë erdhi për vizitë ministri i Mbrojtjes Antoni Macierewicz, në maj në Varshavë u mblodh sesioni VI i Komisionit të Përbashkët Ekonomik Polako-Shqiptar, për të kulmuar me vizitën e Kryeministrit Edi Rama në Varshavë më 6 dhjetor 2017. Kam bindjen se në vitet pasardhëse, do të jemi dëshmitarë të vijimit të kontakteve në nivel të lartë, përfshirë këtu kontaktet dhe mbledhjet parlamentare në nivele të ndryshme të institucioneve të ndryshme shtetërore, autoriteteve vendore, bizneseve dhe njerëzve, si dhe rritjen e numrit të marrëveshjeve dypalëshe të nënshkruara.
Megjithatë, roli i një Ambasadori nuk kufizohet vetëm në kuadrin politik. Ne përpiqemi gjithashtu të rrisim praninë e kulturës polake, muzikës, artit, filmit polak, dhe veçanërisht letërsisë polake në Shqipëri. Ne e mirëpresim interesin në rritje të lexuesve shqiptarë për poezinë dhe prozën polake. Ambasada jonë në Tiranë kujdeset të mbajë lidhje të ngushta me qarqet letrare dhe botuesit. Në Dhjetorin e shkuar doli nga shtypi volumi i dytë i Almanakut të letërsisë polake në gjuhën shqipe, i përgatitur nga Ambasada jonë në bashkëpunim me shtëpinë botuese Aleph. Në të përfshihet një seksion me përkthimet më të mira në shqip, të cilat janë botuar në vitet e fundit. Një komponent i rëndësishëm i Almanakut janë esetë dhe reflektimet nga kritikë të shquar letrarë shqiptarë, për çështje që lidhen me letërsinë polake. Interesi nuk është vetëm i njëanshëm. Në universitetet polake ka departamente aktive të studimeve ballkanike, që ofrojnë ndër të tjera, specializim në studimet shqiptare gjithashtu. Studentë polakë me interes të veçantë, mësojnë për gjuhën, historinë dhe kulturën e një vendi kaq interesant sa Shqipëria. Ne gjithashtu ruajmë kontakte të ngushta me të diplomuarit nga shkollat dhe universitetet polake. Nëpërmjet Shoqatës së miqësisë shqiptaro-polake ne arrijmë të ruajmë kontakte të ngushta me ta dhe shoqata na ndihmon të promovojmë kulturën polake në Shqipëri. Kur flasim për kulturën, vlen të përmendet dhe shoqata Chopin në Shqipëri e cila na ndihmon të promovojmë muzikën e Chopin dhe kompozitorëve të tjerë të famshëm në Shqipëri. Të gjithë këta njerëz – të diplomuar, muzikantë, përkthyes dhe dashamirës të Polonisë të cilët janë të dedikuar në punën e tyre, janë një aset i çmueshëm për punën e Ambasadës dhe ata janë ambasadorët e vërtetë të kulturës polake.
Por nuk mjaftojnë vetëm njerëzit për të promovuar kulturën e një vendi – nevojiten gjithashtu dhe mundësi të mëdha financiare për t’i mbështetur këto nisma. Dëshiroj të theksoj nevojën për të zgjeruar kontaktet e bizneseve ndërmjet të dy vendeve tona. Në vitet e fundit, tregtia dypalëshe është duke u rritur ngadalë por me ritëm konstant, ndonëse nuk është ende në dimensione të kënaqshme për të dyja palët, potenciali ekziston. Ambasada ndihmon në vendosjen e kontakteve midis institucioneve ekonomike dhe bizneseve-me-bizneset. Në mënyrë për të nxitur interesin e investitorëve polakë, Ambasada ka hartuar një guidë të veçantë për kompanitë polake me qëllim informimin e tyre mbi bërjen e biznesit në Shqipëri.
Mjaft pozitiv është fluksi i turistëve polakë në Shqipëri. Këto vitet e fundit, Shqipëria renditet ndërmjet dhjetë destinacioneve më të frekuentuara për bashkë-atdhetarët e mi. Numri i turistëve polakë vjen në rritje çdo vit. Sipas vlerësimeve tona paraprake, në vitin 2016 rreth 70 mijë turistë polakë vizituan vendin tuaj, ndërsa nga janari deri në tetor 2017 numri shkoi deri në 115 mijë, çka përbën rritjen më të madhe në përqindje mes të huajve- 75% krahasuar me një vit më parë. Ata nxiten nga mikpritja e sinqertë e shqiptarëve, klima e shkëlqyer, deti i mrekullueshëm, plazhet ranore, malet dhe pamjet mbresëlënëse dhe shumë vlera natyrore dhe historike të vendit tuaj. Polakët e kanë patur githnjë përzemër detin Adriatik dhe Jon. Numri i turistëve polakë mund të shumëfishohet por për ta arritur këtë gjë, nevojitet infrastrukturë e mirë. Nuk i referohem këtu vetëm infrastrukturës rrugore, detare apo ajrore, por infrastrukturës turistike që përfshin hotelet, motelet, hostelet, fushat e kampimit, restorantet, plazhet e pastra, jahtet dhe barkat me qira, etj. Ju nuk mund ta ndërmerrni të vetëm këtë hap modernizimi. Të paktë janë ato vende që munden. Për ta arritur këtë qëllim, ju duhet të hapeni edhe më shumë kundrejt investimeve të huaja të cilat do ta pasurojnë vendin në rang kombëtar, rajonal dhe më gjerë.
Unë shpresoj gjithashtu që Shqiptarët të zbulojnë më shumë nga bukuritë e vendit tim – monumentet historike, malet dhe resortet e skive, detin, mijëra liqenet, pyjet dhe jetën e egër, si dhe mikpritjen e polakëve ndaj të huajve.
Shqipëria dhe shqiptarët kanë një fuqi të jashtëzakonshme jetike dhe gëzojnë të gjitha mundësitë për një zhvillim të suksesshëm të vendit dhe të secilit prej jush. Falë këtij potenciali kombëtar, Shqipëria ka përparuar pozitivisht në fusha të ndryshme gjatë çerek-shekullit të shkuar. Është në dorën tuaj se cilën rrugë do të zgjidhni të ndiqni në të ardhmen – nëse do të jetë me gurë, e shtruar, autostradë apo rrugë dytësore – kjo varet vetëm nga ju dhe nga askush tjetër. Ju jeni trashëgimtarët e kulturës së mikpritjes, solidaritetit, vlerave që ju kanë bërë të quheni shqiptarë ndër shekuj me radhë… dhe jeni ju përgjegjës për të ardhmen tuaj.
Nga Andrzej Stawarz
11 nëntori 1918 përbën një nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë së Polonisë. Është simbol i i rifitimit të mëvetësisë pas 123 vitesh copëtime. Me këtë akt nis procesi i vështirë dhe i ndërlikuar i hedhjes së themeleve të shtetit të rilindur polak.
Juzef Pillsudski (Józef Piłsudski), teksa kujton orët e para të pavarësisë dhe peshën e vendimeve para të cilave qëndronte vjeshtën e vitit 1918, shkruante: “Më 10 nëntor u ktheva nga Magdenburgu. Tentativat e mija qysh në fillim ishin të zbehta. I trembesha asaj që do të gjeja dhe do të doja- e pranoj- më e kobshmja ishte të arratiseshe nga Varshava. Atje gjeta atë që në mendje e quaja bashkëjetesë me pushtuesin, konkubinat, në të cilin zaptuesi është përherë më i fortë se Polonia. Ndërsa gjeta këtë gjendje kaosi- gjysmë revolucion, gjysmë- nuk e di çfarë- qysh të nesërmen doja t,ia mbathja nga Varshava. Me këtë do të demonstroja po atë mosdëshirë për të qeverisur (…) sikundër gjithë të tjerët që asaj kohe orvateshin të qeverisnin (…)
Pas bisedimeve me anëtarët e Këshillit të Regjencës dhe konsultimeve me përfaqësues të shumë partive politike, Juzef Piullsudski mori përsipër barrën e përgjegjësisë për shtetin që po i avitej mëvetësisë. Mori përsipër sfidën për ta nxjerrë Poloninë nga kaosi dhe ta shpëtonte atë nga revolucioni komunist.
I gjithë pushteti në duart e Pillsudskit
Më 11 nëntor Këshilli i Regjencës mori vendimin për t’ia kaluar pushtetin ushtarak Juzef Pillsudskit.
Në kushtet e kanosjes së brendshme dhe të jashtme, me qëllimin për të unifikuar të gjitha formacionet ushtarake dhe për të ruajtur rendin në vend, Këshilli i Regjencës ia transmeton pushtetin ushtarak dhe komandën supreme të ushtrisë polake, komandantit Juzef Pillsudski.
Pas krijimit të Qeverisë së Shpëtimit Kombëtar, Këshilli i Regjencës, në përputhje me deklaratat e veta të mëparshme, i dorëzon pushtetin qeverisës Juzef Pillsudskit ndërkohë që pak më parë i kishte dorëzuar edhe pushtetin ushtarak , çka konfirmohet me nënshkrimin në thirrjen përkatëse.
Të nesërmen Juzef Pillsudski lëshoi urdhërin e parë drejtuar forcave të tija ushtarake. Në të shkruante: “ Ushtarë! Marr komandën në një kohë kur zemra e çdo Polaku rreh më fortë dhe më gjallërisht, në një kohë kur fëmijët tanë po shohin diellin e lirisë në shndritjen e tij të plotë. Bashkë me Ju po përjetoj emocionin e kësaj ore historike, bashkë me Ju po i jap kuptim jetës duke u betuar se gjakun tim do ta derdh në të mirë të Atdheut dhe begatisë së qytetarëve të tij”.
Këtu zë fill procesi i hedhjes së themeleve të shtetit të pavarur. Në shumë qytete të ish-Mbretërisë Polake pushteti okupator gjerman ia la vendin autoritetev të administratës polake. Paraleleisht Juzef Pillsudski nisi bisedimet me përfaqësuesit e Këshillit Ushatarak gjerman, të cilat synonin që ushtritë gjermane të dorëzoheshin, të linin armatimin dhe të evakuoheshin në Gjermani.
Diçka më herët, më 16 tetor, ishte formuar Këshilli Kombëtar i Principatës së Çieshinit, kurse më vonë, më 30 tetor 1918 në Krakov, ishte konstituuar Komisioni Polak i Likuidimit, i cili rrufeshëm po merrte atë çka kishte mbetur nga copëtimet austriake në qarkun e Mallopolskës Perëndimore.
Njëkohësisht, më 1 nëntor në Lvuv shpërthen konflikt i armatosur polako-ukrainas i nxitur nga Vjena, zgjidhja e të cilit do të vendoste mbi përkatësinë shtetërore të Mallopolskës Lindore.
Po niste kësisoj formësimi i kufijve të Polonisë së pavarur. Ky proces, për shkak të disa kryengritjeve dhe dy luftrave si dhe plebisihiteve, përfundoi vetëm në vitin 1922. Integriteti territorial i Republikës u garantua me dy traktate: me Gjermaninë, në kuadër të traktatatit ndërkombëtar të Versajës të datës 28 qershor 1919 si dhe me Rusinë sovjetike dhe Republikën Socialiste të Ukrainës në kuadër të traktatit të Rigës të 21 marsit 1921.
Më 14 nëntor shpërndahet Këshilli i Regjencës duke ia kaluar Juzef Pillsudskit pushtetin më të lartë civil. Dy ditë më vonë Pillsudski nënshkruan deklaratën që shënon lindjen e shtetit polak, deklaratë, që tri ditë më vonë iu dërgua me radiogram presidentit të Shteteve të Basdhkuara, qeverisë mbretërore angleze, qeverive të Francës, Italisë, Japonisë, Gjermanisë si dhe qeverive të të gjitha “shteteve në luftë ose neutrale”.
Pas tentativës së pasuksesshme të krjimit të Këshillit të Ministrave më 14 nëntor me Ignacy Daszyński, katër ditë më vonë Juzef Piullsudski krijoi Qeverinë e Përkohshme Popullore të Republikës së Polonisë, në krye të së cilës ishte Jędrzej Moraczewski. Më 22 nëntor 1918 qeveris e parë e Republikës së pavarur miratoi dekretin mbi pushtetin me të lartë përfaqësues të Republikës së Polonisë, sipas të cilit Juzef Pillsudski deri në krijimin e Parlamentit ligjvënës do të gëzonte atributet e Kreut të Përkohshëm të Shtetit.
Juzef Pillsudski, në cilësinë e Kryetarit të Përkohshëm të Shtetit, duke pasur mbështettjen e forcave më të rëndësishme politike, hyri faktikisht në rolin e diktatorit. Gjatë muajve të parë të ushtrimit të pushtetit më të lartë në shtet, nënshkroi shumë dekrete me rëndësi bazike për shtetin dhe shoqërinë. Si Kryekomandant lëshoi një sërë urdhërash të domosdoshëm për unifikimin e ushtrisë. Ajo që është më e rëndësishme dekretoi zgjedhjet për në Parlament bazuar në ligjin me pesë elementë (zgjedhjet duhet të ishin të përgjithshme, të barabarta, të drejtpërdrejta, proporcionale dhe të fshehta) që përmbanin edhe të drejtën e votimit për gratë.
Ideja për një Poloni të pavarur, demokratike dhe moderne, për çka kishte luftuar në vite Juzef Pillsudski, kishte nisur të materializohej.
Prej sa kohësh ekziston shteti polak?
Në gjysmën e nëntorit 1924, marshall Juzef Pillsudski në Teatrin e Vjetër të Krakovit mbajti një fjalim me titull: “Ditët e para të Republikës polake”. Në të paraqiti pikëpamjet e tij mbi datën e shënuar historike, çka donte të thoshte se Republika ekziston, sepse të gjitha urdhëresat e deriatëhershme kishin depërtuar në gjithë Poloninë dhe vazhdonin të ishin në fuqi. Gjykonte se periudha e krijimit përfundimtar të shtetit ishin datat 22-28 nëntor 1918. Pikërisht në këtë periudhë ai kishte miratuar tre dekrete: Mbi pushtetin suprem përfaqësues të Republikës së Polonisë, Mbi zhvillimin e zgjedhjeve Parlamentare, Mbi ligjin e zgjedhjeve parlamentare. Dekretin e fundit e konsideronte më të rëndësishmin. E pat nënshkruar mbrëmjen e 28 duke u gdhirë 29 nëntori 1918- do të thotë në përvjetorin e shpërthimit të kryengritjes së nëntorit të nisur me sulmin e kryengritësve në drejtim të Belvederit, selisë të atëhershme të autoriteteve pushtuese sovjetike. Pillsudski, jo rastësisht, hyri atje saktësisht 88 vjet më vonë. Në fjalën e tij nënvizoi, se përmasat historike të kësaj ngjarjeje ishin më të rëndësishme sesa marrja prej tij e funksionit të Komandantit Suprem, apo nënshkrimi i deklaratës së pavarësisë, ose lëshimi i dekretit të qeverisë së Jędrzej Moraczewskit që i jepte atij postin e Kreut të Përkohshëm të Shtetit.
Juzef Pillsudski nuk i kushtonte ndonjë vëmendje të posaçme rëndësisë së datës 11 nëntor 1918, duke e trajtuar atë si moment të nisjes së procesit të rindërtimit të Republikës. E megjithatë merrte pjesë shpesh në kremtimet e rifitimit të mëvetësisë pikëprisht në datën 11, çka i kujtonte atij ditën kur ishte bërë njeriu më me peshë në Poloni.
Më 20 shkurt 1919 Pillsudski e dorëzoi dinjitetin e Kreut të Përkohshëm të Shtetit me qëllim që më vonë, me vendimin e deputetëve të Parlamentit Ligjvënës- të merrte funksionin e Kryetarit të Shtetit. Emërtimi i institucionit lidhet drejtpërdrejt me funksionin e Kryetarit, të cilin gjatë kryengritjes së vitit 1794 e kishte kryer Tadeusz Kościuszko. Si trashëgimtar i Republikës së Pavarur Juzef Pillsudski mori unazën me portretin e Kośczuszko-s. Pak kohë më vonë pat thënë: ” Për nder dhe lavdi më dhanë një titull, të cilin tek ne edhe fëmija që sapo ka nisur të belbëzojë në polonisht e përmend me nderim- më dhanë emrin e Komandantit, një emër që shkakton lot, emrin e njeriut, që megjithëse i vdekur, vazhdon të jetojë në përjetësi, emrin e madh të Kościuszko. Është emri i Kryetarit të shtetit që po rilind.
Festa e Pavarësisë
Në të gjallë të Juzef Pillsudskit nuk u arrit që dita e 11 nëntorit të vendosej si festa zyrtare kombëtare e pavarësisë. Parlamenti e bëri, me një ligj të posaçëm, më 23 prill 1937.
Në vitet 1919-1936 përvjetorët e pavarësisë përkujtoheshin në Varshavë në formën e paradave ushtarake. Si rregull ato organizoheshin të dielën e parë pas 11 nëntorit, me përjashtim të rasteve kur përvjetori, 11 nëntori, binte pikërisht e dielë. Në vitin 1919 situata nuk ishte e favorshme për të kremtuar përvjetorin e parë të pavarësisë ngaqë vazhdonin luftrat për përcaktimin e kufijve të Republikës.
Për herë të parë pavarësia u kremtua plotësisht dhe solemnisht më 14 nëntor 1920. Me atë rast Juzef Pillsudski u nderua si Komandant Suprem në luftën polako-bolshevike, duke i dorëzuar spektrin e marshallit. Programin e ceremonisë e plotësuan me meshën në Sheshin e Kështjellës, të shtënat e artilerisë, me paradën ushtarake në Krakovskie Przedmieście, me sesion jubilar si dhe mbrëmje gala me praninë e Marshallit në Teatrin e Madh.
Përvjetorin e radhës të Pavarësisë, në vitin 1921, e lidhën me rifreskimin e domethënies së Urdhërit të Shqiponjës së Bardhë. Një vit më pas ky urdhër iu dha presidentit të Shteteve të Bashkuara, Thomas Wilson. Nga ky moment u bë normë nderimi me dekorata shtetërore i personave me kontribute për Poloninë ditët e kremtimit të përvjetorëve të Pavarësisë më 11 nëntor.
Duke nisur nga viti 1923 përvjetorët e radhës jorrallë u injoruan nga Demokracia Kombëtare, grupimet e majta dhe një pjesë e atyre të djathta, të cilat përgjithësisht nuk merrnin pjesë në festimet zyrtare ose propagandonin përkujtimin e ngjarjeve të tjera të nëntorit të vitit 1918, për shembull të 7 nëntorit, krijimit të qeverisë të Lublinit, kryesuar nga Ignacy Daszyński.
Pas grushtit të shtetit në maj 1926, kremtimeve zyrtare të përvjetorit të 11 nëntorit u bënë përpjekje për t’i dhënë karakterin e festës kombëtare. Deri në vitin 1926 Juzef Pillsudski nuk ishte posaçërisht i lidhur me idenë për të festuar 11 nëntorin si ditë që simbolizonte mëvetësinë e Polonisë. Megjithatë duke nisur nga vitit 1926, pas grushtit të majit, u investua fuqishëm në përkujtimin e kësaj date simbol për të forcuar jo vetëm pushtetin e tij, por para së gjithash për të forcuar qëndrimet proshtet në shoqëri.
Në të njëjtin vit në shehshin Saski u organizua për herë të parë një paradë ushtarake. Ngjajshëm u kremtua pavarësia edhe në vitin 1927 kur Marshalli përshëndeti për herë të fundit paradën ushtarake në Ksztanka. Një vit më vonë, në 10 vjetorin e Pavarësisë, Juzef Pillsudski përshëndeti paradën në Pole Mokotowskie në Varshavë.
Ashpërsimi i situatës politike prej vitit 1929, plus radikalizimi i qëndrimeve të shoqërisë shkaktuar nga thellimi i krizës ekonomike, nuk favorizonin organizimin e ceremonive shtetërore, të cilat do të mund të bashkonin me efikasitet përkrahësit e të gjitha forcave të rëndësishme politike. Grupimet ekstreme majtiste (komunistët) si edhe ato të djathta ose nënvleftësonin çdo formë kremtimi të pavarësisë, ose shkaktonin incidente gjatë festimeve, siç bënte për shembull Liga e Rinisë Mbarëpolake kundër çifutëve.
Prej 1926 festimet kryesore të përvjetorëve të pavarësisë i shërbyen konsolidimit të kultit të Juzef Pillsudskit si dhe popullarizimit të legjendës legjionare. U bë gjithashtu zakon që mysafirët e huaj t’i jepnin Marshallit dhurata okazionale ( të tipit shpata), ose diploma nderi, por edhe ta dekoronin me medalje të shteteve të tyre. Pas këtij viti gjithnjë e më shpesh në kremtimet e përvjetorëve merrnin pjesë organizata proshtet, organizata rinore në shumë qytete në gjithë vendin.
Juzef Pillsudski mori pjesë për herë të fundit në kremtimet e Festës së Pavarësisë në vitin 1934. Ishte atëbotë shumë i sëmurë, ndaj dhe gjatë paradës ushtarake në një çast i duhej të ulej në karrige dhe të merrte ndihmën e adjutantit.
Pas vdekjes së Marshallit, në vitin 1935, përkujtimi i përvjetorëve të Pavarësisë i shërbeu në vijimësi propagandës së kampit sanacian, para së gjithash në trajtën e demonstrimit të trashëgimisë mbrojtëse të shtetit.
Më 1936, në vigjilje të festimeve të përvjetorit të 18 të Pavarësisë, Presidenti i Republikës Ignacy Mościcki i dorëzoi solemnisht spektrin e marshallit Edward Śmigły-Rydz-it, pasuesit të Pillsudskit në postin e Kryeinspektorit të Forcave të Armatosura. Më 11 nëntor, gjatë paradës ushtarake në Pole Mokotowskie, në krah të Marshallit të sapo pagëzuar dhe ushtarakëve të lartë të Ushtrisë Polake, në llozhën e nderit u ulën edhe dy vajzat e Pillsudskit- Wanda dhe Jadwiga. Në vitet 1937 dhe 1938 Festa e Pavarësisë, e sanksionuar tashmë zyrtarisht, u festua në klimën e rritjes së aftësive mbrojtëse të Republikës.
Përktheu Astrit Beqiraj
Nga Mariusz Wołos
Juzef Pillsudski zë vend qendror në panteonin kombëtar të polakëve. Vend ky tërësisht i merituar, sepse buron nga lufta konsekuente për pavarësinë e atdheut, çka përbënte qëllimin kryesor të jetës së tij. Pas rifitimit të shtetit qëllim kryesor u bë forcimi dhe konsolidimi i tij në hartën e Evropës në kohët e vështira të diktatorëve që e shihnin Poloninë me sy jo të mirë dhe që synonin ta nënshtronin, pse jo, edhe ta asgjësonin. Monumentet e Pillsudskit janë ngritur sot në çdo qytet të madh polak. Sheshet dhe rrugët që mbajnë emrin e tij gjenden edhe në qendra të vogla urbane. Kush ishte, pra, ky njeri me energji të pashtershme që krijonte përqark një ndikim të pamohueshëm, që u bënte magji kundërshtarëve politikë apo të huajve që takonte, që ishte në gjendje të grumbullonte rreth vetes numër jo të vogël përkrahësish për të cilët përherë ishte një perëndi. Kush ishte ky njeri me legjendën e të cilit regjimi komunist luftoi për shumë dekada duke e humbur me turp këtë luftë ngaqë kulti i Pillsudskit për rrjedhojë veç u forcua edhe më shumë.
Pillsudski është lindur më 5 dhjetor 1867 në një familje të kamur latifondiste në Zulow na krahinën e Vilnusit. Erdhi në jetë vetëm disa vjet pas shtypjes së Kryengritjes së Janarit (1863-1864), njërës prej përpjekjeve të dështuara të polakëve kundër Rusisë. Shumë vite më vonë thonte se i përkiste grupit bene nati et possessionati. Në familjen e tij kultivoheshin idealet e luftës së armatosur për pavarësinë e atdheut, të humbur tashmë për shkak të copëtimeve që i ishin bërë në fund të shekullit XVIII. Si fajtore kryesore e disfatës së atdheut dhe burim i gjithë fatkeqësive të polakëve konsiderohej Rusia. Një rol të veçantë, siç ndodhte rëndom në familjet patriotike polake, në formimin e botëkuptimit të fëmijëve, e luante nëna- Maria Pillsudka nga dera e Bileviçëve. Babai i heroit të ardhshëm kombëtar polak, që mbante të njëjtin emër, Juzef, kishte marrë pjesë aktive në Kryengritjen e Janarit. Nuk kishte pasur as aftësi, as fat për të administruar trojet e shumta. Familja Pillsudski u varfërua dhe u detyrua kësisoj të zhvendosej për në Vilnus, i cili për heroin tonë do të mbetej përgjithmonë atdheu i vogël dhe qytet i zemrës. Jo rastësisht kërkoi që pikërisht atje, në varrin e nënës, të groposej zemra e tij.
Krahina e Vilnusit, ku Pillsudski i vogël bashkë me vëllezërit dhe motrat të shumtë në numër, kaloi fëmijërinë dhe rininë, gjendej brenda kufijve të perandorisë së madhe ruse. Për polakët që banonin atje do të mbetej përherë pjesë e mëmëdheut, pjesë e Republikës, trashëgimia e të cilës nuk mund të harrohej. Këtë rajon ata e quanin kufijtë Verioro-Lindorë. Kjo trashëgimi nuk i përkiste vetëm borgjezisë polake. Ajo ishte e tillë edhe për përfaqësuesit e kombësive të tjera që popullonin krahinën- lituanët, bjellorusët, çifutët. Vetëm rusët shiheshin si intruzë dhe uzurpatorë. Vetë Pillsudski thonte për veten se është Lituan, por jo në konceptin e ngushtë nacionalist, por në kuptimin e trashëgimisë së pasur të Republikës së të dy popujve para copëtimit, do të thotë të banorëve të Mbretërisë Polake dhe Principatës së Madhe Lituane, elita kalorsiake e të cilës, qysh nga kohët e mesjetës, iu nënshtrua vullnetarisht procesit të polonizimit. Nga ana tjetër krahina e Vilnusit për rusët ishte pjesë e gubernave perëndimore të perandorisë, tokë që u hapte atyre rrugën drejt Detit Balltik dhe më tej në perëndim të Evropës. Këto këndvështrime të ndryshme, përbënin rryma të kundërta që përjashtonin njëra-tjetrën. Diçka e tillë duhet të çonte medeomos në përplasje, në konflikte dhe ballafaqime të ashpra, për rrjedhojë në gjakderdhje. Jo pa rëndësi ishte edhe kjo që polakët dhe rusët i ndante jo vetëm e shkuara, politika e kohës, por edhe besimi. Për përfaqësuesit e kishës ortodokse sllavët romano-katolikë nën varësinë e Vatikanit ishin deviatorë të besimit të shenjtë. Ortodoksia ndërkaq në Rusi ishte fé sunduese dhe zyrtare.
Në kuadër të represionit pas Kryengritjes së Janarit rusët kishin nisur aksionin e luftës kundër çdo shfaqjeje të polonizmës dhe rusifikimit të dhunshëm. Instrument që i shërbente realizimit të këtyre synimeve ishte bërë shkolla. Pillsudski shkonte në gjimnazin rus në Vilnus. Atje nuk kishte shkolla polake. Në gjimnaz luftohej gjithçka polake. Një nga biografët e Pillsudskit jo pa arsye shkruante se nga një shkollë e tillë mund të dilje ose oportunist ose rebel. Heroi ynë bënte pjesë në grupin e dytë. Si një vëzhgues vigjilent, njëherësh edhe viktimë e dështuar e sistemit rusifkues të edukimit, nxirrte mësimet e tij, njihte aparatin shtetoror rus, qëndrimin e mësuesve dhe nëpunësve të perandorisë ruse ndaj polakëve. Deri në fund të jetës, më parë Rusëve dhe më vonë Sovjetëve, nuk u besoi kurrë dhe i konsideronte armiqtë kryesorë të polakëve dhe të cilët synonin me çdo mjet të shtypnin çdo lloj kundërshtimi. Pushteti rus për Pillsudskin ngjante me një fuqi që kishte për qëllim të asgjësonte gjithçka çka ishte për të e shtrenjtë e trashëguar nga familja. Një vështrim i tillë për botën që e rrethonte e frymëzonte të luftonte kundër carizmit dhe shtetit rus. Përbënte motivin kryesor të ndërmerrte këtë rrugë të gjatë dhe të vështirë, fundi i të cilës do të ishte shteti i pavarur polak. Përmbushjes së këtij qëllimi i vuri gjithçka.
Në vitin 1887, Pillsudski gati njëzetvjeçar, student i mjekësisë në Harkov, u angazhua në përgatitjen e atentatit mbi perandorin rus Aleksandër III Romanov. Kompozitorët e rinj, si polakë, ashtu edhe rusë, mendonin ndoshta shumë naivisht, se vdekja e carit do t’i hapte rrugën ndryshimeve të mëdha në çështjet sociale, politike dhe kombëtare. Komploti u zbulua. Dënimet ishin shumë të rënda, ngaqë në Petersburg nuk ishte harruar ende atentati i dështuar ndaj perandorit Aleksander II në vitin 1881 dhe që qysh atëherë ishin shtypur qysh në embrion të gjitha shfaqet e veprimtarisë konspirative kundër dinjitarëve shtetërorë. Komplotistët më të angazhuar u dënuan me vdekje. Mes tyre ishte edhe vëllai i madh i Vladimir Leninit- Aleksander Uljanov. Fijet e konsipracionit i çuan hetuesit edhe tek vëllezërit Pillsudski- vëllai i madh Bronjisllav dhe Juzefin më të ri. I pari fillimisht u dënua me vdekje që më pas u kthye në 15 vite internim në ishullin Sahalin, do të thotë në ekstremin lindor të perandorisë ruse, ku bëri studime etnografike mbi popullatat e para, posaçërisht Ajnamët, që banonin në këto zona. Juzefi, roli i të cilit në komplot ishte simbolik, u dënua me 5 vjet internim në Siberinë Lindore. Ato vite i kaloi në rrethinat i Irkuckut, ku pati rastin të takonte pjesëmarrës më të vjetër se ai në moshë të Kryengritjes së Janarit. Siberia u shndërrua për të në shkollën e pjekurisë politike. Siç ndodh zakonisht me shlyrjet e dënimit, qëndrimi në pjesën aziatike të Rusisë i forcoi atij edhe më shumë bindjen mbi domosdoshmërinë e vazhdimit të luftës për pavarësinë e Polonisë dhe i lejoi në të njëjtën kohë të kuptonte më thellë thelbin e sistemit rus të pushtetit.
Pas kthimit nga internimi Pillsudski u angazhua në partinë e krijuar pak më herët PPS (Partia Polake Socialiste), ku pas pak do të bëhej lider i saj. Socializimi polak i pavarësisë, sepse kështu është përcaktuar në historiografinë polake, ndryshonte shumë nga socializmi i atyre kohëve në Evropën Perëndimore. Qëllimi kryesor i patjetërsueshëm për mbështetësit e tij ishte lufta për pavarësinë e atdheut dhe vetëm pas saj edhe ndryshimet sociale. Nuk është se këto të dytat anashkaloheshin, por ekzistonte vullneti që ato transofrmime të bëheshin në atdheun e lirë. Socialistët e pavarësisë, që në një masë jo të vogël vinin nga familjet fisnike ecnin në rrugët e çelura më herët nga paraardhësit e tyre- demokratët fisnikë të shekullit XIX, të cilët ishin ngritur në luftë kundër copëtuesve, në radhë të parë kundër Rusisë në shekujt XVIII dhe XIX. Fisnikët demokratë e shihnin suksesin e kryengritjeve kombëtare të radhës në lidhjen e luftës kundër zaptuesve të një numri sa më të madh të fshatarësisë polake, të drejtat e të cilës nuk i harronin. Këto përpjekje, për shkaqe të ndryshme, në shumicën e rasteve përfunduan pa sukses, çka , nga ana tjetër ndikoi fort edhe në disfatën e të gjitha kryengritjeve. Ndërkaq socialistët e pavarësisë nuk i kishin sytë nga fshatarët, por nga punëtorët, gjithnjë e më të vetëdijshëm për të drejtat e tyre dhe gjithnjë e më të gatshëm për të luftuar kundër pushtetit të shtetit zaptues. Në kapërcyellin e shekujve XIX dhe XX pikërisht punëtorët përbënin detonatorin kryesor të rendit të vjetër. Kjo po u jepte shanse socialistëve të pavarësisë për të gjetur në radhët e tyre aleatë në luftën kundër carizmit. Në këtë frymë Pillsudski drejtonte organin kryesor të shtypit të PPS Robotnik. Si lider partie ishte i përgjuar nga policia politike ruse Ochrana. Pillsudski vepronte kryesisht në tokën e copëtimit rus, do të thotë në Mbretërinë e dikurshme Polake, të cilën rusët e kishin pagëzuar me Priwislinskij Kraj. Pillsudski udhëtonte sakaq edhe në Evropën Perëndimore, ku në kushte emigrimi vepronin socialistët polakë. Vizitoi Francën, Gjermaninë, Britaninë e Madhe, Zvicrën, Italinë, Austro-Hungarinë. Në vitin 1900 u arrestua në Lluxh nga rusët. I shpëtoi mrekullisht një dënimi të ashpër, duke realizuar një vit më vonë një arratisje të guximshme nga spitali i Petërsburgut, Mikollaj Çudibërësi. Falë mbështetjes të mjekëve polakë dhe rusë si dhe anëtarëve të tjerë të partisë u shtir si i marrë që kishte neveri për njerëzit me uniformë.
Ndeshja e socialistëve me rusët ndodhi në tokat e Mbretërisë Polake në kohën e revolucionieve të viteve 1905-1907, në kohën kur shteti rus, dobësuar nga lufta e humbur me Japoninë, po përjetonte turbulenca serioze. Në vitin 1904 Pillsudski shkoi në Tokio në kërkim të aleatëve në luftën kundër perandorisë së carëve. Këto përpjekje nuk sollën ndonjë rezultat kushedi se çfarë, megjithatë japonezët e mbajtën mend mirë qëndrimin e Pillsudskit, çka u përkthye në bashkëpunim të mirë midis Polonisë dhe Japonisë, veçanërisht në kuadër të zbulimit kundër Bashkimit Sovjetik, në periudhën midis Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore. Rezultatet e betejave të luftëtarëve të Organizatës Luftarake PPS, të mbledhur rreth Pillsudskit në kohën e revolucioneve të përmendura, nuk sollën efektet e dëshiruara. Atentatet ndaj zyrtarëve të lartë caristë, policiëve dhe spiunëve, aksionet për rrëmbin prone, qëllimi i të cilave ishte sigurimi i mjeteve financiare për veprimtari të mëtejshme, shkaktimi i trazirave- nuk po rezultonte rrugë e thjeshtë për të shkuar tek pavarësia. Perandoria ruse po lëkundej, por nuk po binte. Ç’ishte më e keqe në radhët e socialistëve polakë ndodhi çarje serioze. Përkundër Pillsudskit dhe mbështetësve të tij, grupi i të rinjve nxori në vend të parë parullat për ndryshime shoqërore dhe kërkesa klasore, duke e shtyrë në një plan të dytë çështjen e pavarësisë së Polonisë. Pillsudski u vu në krye të shumicës së përçarë të grupuar rreth PPS-Fraksioni Revolucionar. Në konceptin e tij fjala revolucion ishte e njëjtë me fjalën kryengritje.
Pas arratisjes nga spitali i Petersburgut Pillsudski e zhvendosi aktivitetin e tij në Galici, e cila ishte në përbërje të Austro-Hungarisë dhe gëzonte autonomi të gjerë për banorët polakë. Prej vitit 1908 Galicia kishte nisur ndërtimin e strukturave ushtarake, do të thotë të armatës së ardhshme polake. Kjo gjë ishte rezultat i një kalkulimi të mirëmenduar dhe besimit tek lufta që po afrohej midis zaptuesve që tani radhiteshin në krahë të kundërt- Gjermania dhe Austro-Hungaria me shtetet e qendrës, kurse Rusia me shtetet e Antantës. Që të mund të ngrinte formacionet paraushtarake vullnetare Pillsduski duhej të siguronte pëlqimin e autoriteteve austriake dhe të bënte me to kompromis. Dhe kompromisi u gjet- do të bashkëpunonte me zbulimin e Austro-Hungarisë. Viktimë e këtij bashkëpunimi duhej të ishte Rusia- për Pillsudskin kundërshtari më i fuqishëm dhe më i rrezikshëm për polakët. Ky akt i shkonte shumë sfondit të konfliktit ruso-austriak, manifestuar dukshëm veçanërisht në Ballkan. Për pasojë Pillsudski dhe mbështetësit e tij në kryeqendrën e Galicisë, në Lvov, krijuan ilegalisht në vitin 1908 Ligën e Luftës Aktive, ndërsa prej vitit 1910 nisën të krijonin organizata të hapura ushtarake – Bashkimi i Qitësve. Me kohë rrjeti bëhej përherë e më i gjerë duke përfshirë gjithnjë e më shumë të rinj patriotë. Përveç se në Galici formacione të tilla u krijuan në Mbretërinë Polake, në thellësi të perandorisë ruse dhe në qendrat akademike në Francë, Belgjikë, Zvicër, Austri. Po bëheshin, me fjalë të tjera, përgatitje për një ndeshje të re me Rusinë.
Besonte ende vallë Pillsudski në shpërthimin e një kryengritjeje polake kundër Rusisë pas përvojës së revolucionit të parë rus? Me siguri që nuk i kishte humbur ende shpresat, megjithatë prioritare për momentin ishte bërë krijimi i forcave ushtarake kombëtare. Pillsudski i bënte llogaritë me mendje të kthjellët. Një popull pa shtet dhe qeveri duhej të kishte më së paku ushtrinë e vet, e cila do të bëhej forcë kompromisi në momentin e shpërthimit të konfliktit të shteteve zaptuese. Për më tepër që përplasja e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë nga njëra anë me Rusinë në anën tjetër do të ndodhte pikërisht në tokat e banuara nga polakët. Atje do të kalonte më vonë fronti lindor i Luftës së Madhe. Armata kombëtare mund të shndërrohej në instrument të ekspozimit të çështjes polake në mesin e pushtuesve, por edhe një argument i rëndësishëm që Vjena, Berlini dhe Petersburgu të bënin lëshime ndaj polakëve, të cilët secila nga palët do të donte t’i kishte në krahun e vet.
Me shpërthimin e Luftëls I Botërore qitësit e Pillsudskit si vullnetarë në luftën kundër Rusisë në anën e Austro-Hungarisë dhe Gjermanisë hynë në Mbretërinë Polake, do të thotë në tokat e perandorisë së carëve. Kryengritje megjithatë nuk pati. Pillsudski nuk kishte hequr dorë nga armata polake. Kishte dhënë pëlqimin për konceptin e ndërtimit të Legjioneve Polake, të cilat bënin pjesë në armatën austriake duke ruajtur gjithsesi veçantinë kombëtare. Si një ushtarak autodidakt për më shumë se dy vjet udhëhoqi Brigadën I të Legjioneve, nga radhët e të cilës më vonë dolën mbështetësit më të zjarrtë, që e quanin komandantin e tyre të dashur thjesht Gjyshi. Pillsudski e ngriti shumë lart me mençuri stekën e çështjes polake. Gjermanët jo pa shkak i quajtën legjionistët polakë Heldenbande (bandë heronjsh). Rrjedha fatsjellëse e ngjarjeve ndërkombëtare, dobësimi i Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë si dhe shpërthimi i revolucionit në Rusi më 1917, e ndërkombëtarizoi çështjen polake. Qysh në vitin 1916 Gjermania dhe Austria kishin shpallur krijimin e Mbretërisë Polake si shtet aleat të tyre. Kishin vënë në dukje vlerat e ushtarit polak. Disa muaj më vonë, në mars 1917, Qeveria e Përkohshme Ruse shpallte krijimin e shpejtë të Polonisë së lirë. Udhëheqësit e Shteteve të Bashkuara, Francës, Britanisë së Madhe dhe Italisë ishin shprehur në të njëjtën frymë. Pillsudski tentoi që Legjioneve, si armatë polake, t’u jepte atributet e pushtetit politik polak të formuar me pëlqimin e Gjermanëve në Varshavë në formën e Këshillit të Përkohshëm të Shtetit. Mirëpo pa sukses. Në verë të vitit 1917 Pillsudski u shkëput përfundimisht nga shtetet qendrore dhe u arrestua nga gjermanët, më pas u dërgua në Magdenburg. Në tokat polake, në kushtet e shpërbërjes së perandorisë ruse, e rriti aktivitetin e vet Organizata Ushtarake Polake, themeluar në fshehtësi nga Pillsudski, e cila në momentin e përfundimit të veprimeve të luftës në nëntor 1918 ishte e aftë të çarmatoste ushtarët gjermanë dhe austriakë të dislokuar në tokat polake- me fjalë të tjera, t’i jepte rang pushtetit që në ato ditë të shënuara ishte me të vërtetë nëpër rrugë.
Për shkak të ngjarjeve revolucionare në Gjermani Pillsudski u lirua dhe në nëntor 1918 u kthye në Varshavë. Atëherë u përshëndet njëherë e përgjithmonë me socializmin. Qysh atëherë ishte i mbështjellë nga bashkatdhetarët me aureolën e madhështisë. Në personin e tij shihnin themeluesin e pavarësisë që po lindte, por edhe të njeriut, që fillimisht kishte luftuar kundër Rusisë e më pas u ishte kundërvënë gjermanëve dhe austriakëve, do të thoshte gjithë pushtuesve. Në jetën e Pillsudskit tanimë po niste periudha e ndërtimit intensiv të themeleve të shtetit të rifituar si dhe luftës së armatosur dhe asaj diplomatike për kufijtë e shtetit. Në këtë tablo kishte rivalë të shquar, por njëherësh edhe partnerë si Roman Dmowski, udhëheqës i lëvizjes nacionaliste polake dhe Ignacy Pederewski, patriot i madh dhe pianist i famshëm. Të tre këta polakë të shquar, në periudhën e përmbysjes së madhe në historinë e kombit ishin në gjendje të gjenin gjuhën e përbashkët, sepse ishin të vetëdijshëm për seriozitetin e situatës. Roli i Pillsudskit si kryetar shteti dhe komandant i përgjithshëm në vitet 1918-1922 është i vështirë për t’u vlerësuar. Në një periudhë të shkurtër kohe ai arriti të ndërtonte shtetin e pavarur nën rrënojat e fuqive zaptuese. Pati suskes edhe në unifikimin e shtetit të ndarë. Krijoi parlamentin, miratoi kushtetutën, kodifikoi ligjin, ngriti ushtrinë dhe çdo institucion tjetër të shtetit, u ringrit industria kombëtare, u krye reforma në bujqësi. Ndërkaq prioritet i Pillsudskit mbetej pikërisht forcimi i brendshëm dhe i jashtëm i shtetit të rilindur, i cili kishte për t’u bërë partner i barabartë dhe jo klient për fqinjët apo fuqitë e asaj kohe.
Në vitet 1918-1921 Polonia e pavarur zhvillonte luftime për kufijtë pothuaj me të gjithë fqinjët. Lufta më serioze dhe që shkaktoi numrin më të madh të viktimave ishte ajo kundër shtetit sovjetik me Leninin në krye. Për polakët ky ishte konflikt për gjithçka- për pavarësinë, mbijetesën e shtetit të sapokrijuar, për kufirin lindor, për një vend në Evropë për zmbrapsjen e komunizmit konsideruar si patinë idelogjike që fshihte imperializmin e vjetër rus. Me Poloninë si viktimë bolshevikët tentonin të ndiznin revolucionin në Perëndim të Evropës, në radhë të parë në Gjermani. Polonia ishte bërë pengesë në këtë rrugë, pengesë që duhej shkallmuar. Ndërkaq Pillsudski donte të ndërtonte në lindje të Polonisë një sistem të shteteve të pavarura (Finlandë, Estoni, Letoni si edhe Lituani, Bjellorusi, Ukrainë në një federatë me Republikën), këto shtete do ta shkëpusnin Poloninë nga Rusia përherë e rrezikshme. Polakët kishin për të mbështetur energjikisht përpjekjet e fqinjëve të vet lindorë në këtë aspekt. Megjithatë kjo gjë nuk solli ndonjë gjë të madhe për shkak se lituanët, bjellorusët apo edhe ukrainasit nuk kishin fort besim tek polakët, më konkretisht u trembeshin dominimit të tyre, kështu që po synonin pavarësinë me rrugët e tyre. Koncepti i Polonisë ishte shumë i avancuar për kohën. Duke iu larguar ndjeshëm rrjedhës së ngjarjeve mund të konstatohet se në klushte krejtësisht të tjera kjo ide ngjizi pas rënies së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991. Mbi fatin e luftës polako-sovjetike të viteve 1919-1921 vendosi manovra fenomenale e ushtrisë polake nën udhëheqjen e Pillsudskit në gusht të vitit 1920 në jug dhe lindje të Varshavës, mbrojtja e të cilës para Ushtrisë së Kuqe në mësymje rezultoi me rëndësi kyçe për triumfin. Pillsudski u dha edhe një goditje të ndjeshme bolshevikëve në betejat mbi Niemn në shtator 1920. Lufta u fitua, pavarësia u shpëtua. Pillsudski, i emëruar marshall përgjatë saj, u bë prijës fitues. Si i vetmi në histori mundi ushtarakisht Sovjetët. Paqja e nënshkruar në Riga në mars 1920 nuk përmbushte ëndrrat polake, megjithatë për një farë kohe garantonte pavarësinë jo vetëm të Republikës, por edhe të shteteve në kufirin perëndimor me Bashkimin Sovjetik. Traktati i Rigës për Lindjen europiane ishte plotësim i rendit të vendosur në Versajë pas Luftës I Botërore.
Në vitin 1922 përfundoi procesi i përcaktimit të kufijve të shtetit të rilindur polak. Shteti me zor fitoi një dalje të kufizuar në Detin Balltik. Gdanjsku, megjithë përpjekjet e diplomacisë polake mbeti me statusin e Qytetit të Lirë nën kujdestarinë e Lidhjes së Kombeve. Republika kishte kufij të gjerë me Gjermaninë dhe Sovjetët, çka nuk ishte e favorshme as për stabilitetin politik, as nuk parashikonte asgjë të mirë për të ardhmen, për më tepër që si bolshevikët, ashtu edhe gjermanët, nuk kishin hequr dorë nga synimet rivendikuese. Pillsudski ishte i vetëdijshëm për pozitën tragjike të vendit të tij, andaj edhe përpunoi një politikë të jashtë të tillë që të mundësonte ndërtimin e forcës së tretë në Evropë midis Gjermanisë dhe Bashkimit Sovjetik, çfarë do të thoshte përqendrim i shteteve të Evropës Qendrore dhe Lindore rreth Polonisë. Në gjysmën e parë të viteve ‘30 u hodhën gjithashtu bazat e politikës së barazlargimit me Berlinin dhe Moskën, thelbi i të cilës ishte nënshkrimi i traktateve të mossulmimit me Sovjetët dhe Rajhun e Tretë, por edhe provë e largimit të tundimit të ndonjë superafrimi me njërin nga fqinjët. Por a mund të veprohej dot ndryshe duke qenë midis Josif Stalinit dhe Adolf Hitlerit? Pavarësisht aleancës me Francën dhe synimit për t’u lidhur me Britaninë e Madhe, Pillsudski nuk kishte besim te fuqitë perëndimore që e trajtonin Poloninë si një territor periferik më pak i qenësishëm, nga ana tjetër nuk është se kishte ndonjë besim të madh tek veprimet e Lidhjes së Kombeve. I trembej ngaherë diktatit të fuqive në kurriz të Polonisë. Me skepticizëm shprehej edhe për konceptet llojlloj mbi sigurinë kolektive. E dinte se me rritjen e fuqisë së Bashkimit Sovjetik dhe Rajhut të Tretë, roli, pesha dhe mundësitë reale të Polonisë do të binin. Pikërisht për arsye gjeostrategjike periudha e midisluftrave për polakët ishte periudhë e pavarësisë tragjike.
Në vitet 1923-1926 Pillsudski u tërhoq nga jeta aktive politike për t’u qetësuar në Sulejuvkë, në afërsi të Varshavës. Në radhë të parë këtë gjë e diktoi vrasja nga dora e një fanatiku e presidentit të parë të Republikës, Gabriel Narutowicz, të cilit Marshalli i kishte besuar detyrën e kreut të shtetit. Nuk mund të duronte faktin që në qeveri kishin hyrë njerëz, të cilët moralisht i akuzonte për krimin e sipërpërmendur. Vdekja e presidentit e uli ndjeshëm besimin e Pillsudskit te demokracia polake dhe po e detyronte sidokudo të shihte të ardhmen me skepticizëm edhe më të madh. Në maj 1926 Marshalli u kthye në pushtet, këtë radhë me grusht shtetit të armatosur. Fillimisht kishte menduar ta rimerrte pushtetin duke u bërë presion qeveritarëve, mirëpo demonstrimi i forcës përmes një parade të formacioneve ushtarake besnike të Pillsudskit, nuk solli dot kapitullimin e kundërshtarëve politikë. U desh, pra, të shkohej tek armët. Tërheqja do të ishte shenjë dobësie dhe do të sillte pashmangshmërisht margjinalizimin e tij në skenën politike, në mos po dënimin me burg apo me vdekje. Vlerësimi i grushtit të shtetit, si rezultat i të cilit humbën jetën 400 vetë dhe mënyrës së rikthimit të Pillsudskit në pushtet i ndan edhe sot e gjithë ditën polakët. Sipas mbështetësve të Marshallit para grushtit shteti ndodhej në zgrip të humnerës për shkak të situatës së brendshme të pastabilizuar, brishtësisë së pushtetit ekzekutiv në raport me atë legjislativ, por edhe për shkak të kushtetutës së papërsosur. Të gjithë kësaj i duhet shtuar edhe pozicioni i tij në arenën ndërkombëtare, i cili në muajt para grushtit të shtetit të majit ishte dobësuar në mënyrë dramatike për shkak të shthurrjes së aleancës me Francën dhe rritjes së ndikimit të Gjermanisë. Ndërsa sipas kundërshtarëve të Pillsudskit si frymëzim për grushtin e shtetit në radhë të parë ishin prirjet e tij diktatoriale, dëshira e tij për të thyer shtyllën kurrizore të parlamentit dhe në përgjithësi të demokracisë së brishtë polake dhe si faktor të fundit japin bindjen e tij për pagabueshmëri.
Deri në frymën e fundit, maj 1935, Pillsudski faktikisht ushtroi në Poloni një pushtet diktatorial, ndonëse formalisht mbante postet realativisht modeste të ministrit për çështjet ushtarake dhe kryeinspektorit të forcave të armatosura. Nuk u bë kurrë president, ndërsa funksionin e kryeministrit e ushtroi për një periudhë të shkurtër në vitet 1926-1928, për së dyti në gjysmën e dytë të vitit 1930. Gjithsesi të gjitha vendimet më të rëndësishme i merrte vetë, ose të konsultuara veç me të. Veprimet e tij shkonin në drejtim të forcimit të pushtetit ekzekutiv në dëm të pushtetit legjislativ si dhe në drejtim të evidentimit të rëndësisë së ushtrisë në strukturat e shtetit. Ushtria mbeti gjatë gjithë kohës meraku numër një i Pillsudskit. Kjo gjë u pasqyrua edhe në kushtetutën që hyri në fuqi në prill 1935, do të thotë pak kohë para vdekjes së tij. Në fund të viteve ‘20 dhe në fillim të viteve ‘30 ai u soll brutalisht me opozitën e qendrës së majtë. Në shtator 1930 urdhëroi shpërndarjen e parlamentit dhe arrestimin e udhëheqësve të qendrës së majtë. Luftonte ndërkohë edhe opozitën e djathtë, duke shpërndarë, në fillim të viteve ‘30, Kampin e Polonisë së Madhe, krijuar nga Dmowski. I pamëshirshëm u tregua edhe në llogaritë me manifestimet antishtet të pakicave kombëtare, veçanërisht të ukrainasve dhe bjellorusëve. Nuk ishte megjithatë asnjë ditë të vetme antisemit në një kohë kur në mesin e legjionistëve dhe mbështetësve të qeverive të Pillsudskit nuk mungonin çifutë polakë. Për Pillsudskin çdo veprim kundër shtetit konsiderohej në kategorinë e bëmave që meritonin ndëshkimin maksimal. Në vitet ‘20 të shekullit të shkuar Polonia po ecte në një rrugë shumë tipike për shumicën e shteteve të Evropës Qendrore dhe Lindore- nga demokracia në sistemin autoritar. Për shkak të situatës së brendshme, pavarësisht sukseseve të padyshimta ekonomike dhe unifikimit të suksesshëm të vendit, pavarësia e Polonisë në periudhën e midisluftrave me siguri nuk ishte gjë e lehtë.
Juzef Pillsudski vdiq në Varshavë nga kanceri më 12 maj 1935. U varros në Krakov, në Wawel, ku prehen mbretërit e Polonisë, heronjtë kombëtarë, prijësat e shquar dhe poetët më të famshëm.
Pillsudski, përkundër çdo lloj kontroversialiteti rreth personalitetit të tij, akteve dhe jetës, nuk mund të kornizohet në shablone. Ky konstatim me siguri prek shumicën , në mos të gjitha figurat e mëdha historike. Për bashkatdhetarët e mi emri i Marshallit fqinjëron para së gjithash me fjalën pavarësi. Fqinjëron me fjalën liri dhe me çmimin që duhet paguar për të.
Nga Tomasz Stańczyk
Në nëntor 1918, për të shpëtuar Poloninë nga rreziku i revolucionit komunist, Juzef Pillsudski ua dha pushtetin socialistëve.
Adam Koc, komandant i Organizatës Ushtarake Polake, ndoshta do të ketë brofur nga gjumi në të gdhirë të datës 10 nëntor kur mori lajmin se Juzef Pillsudski ishte lënë i lirë nga kalaja e Magdenburgut dhe do të mbërrinte në mëngjes herët drejt e në Varshavë. Me siguri Koc duhet të ketë qenë i ngashëryer dhe i trazuar. Duheshin njoftuar bashkëpunëtorët më të afërt të Pillsudskit. Atij i duhej siguruar edhe strehë. Megjithatë e gjitha kjo nuk justifikon një neglizhencë fatale. Koc nuk bëri kujdes që kthimi i Pillsudskit në Varshavë të përjetësohej në ndonjë fotografi. Sepse qysh atëherë dihej që kjo kishte për të qenë një ngjarje e madhe. Dhe shumë shpejt rezultoi të ishte- historike.
Është nga ato momente, për të cilat të vjen keq që nuk u gjend një fotoreporter. Gjithsesi diçka e tillë edhe mund të rikuperohet. Për vite të tëra fotografitë e Pillsudskit në stacionin e trenit, të bëra në dhjetor 1916, u shfaqën në shtyp dhe libra me nënshkrimin: 10 nëntor 1918. Fillimisht ky ishte me gjasë gabim i bërë me qëllim, i cili më vonë u përhap joqëllimshëm. Si ishte e mundur? Të mos ekzistonte foto për një ngjarje epokale!
Për atë çka mund të kishte menduar Pillsudski në trenin drejt Varshavës, nuk dimë gjë. Mund të mendohet megjithatë se sillte nëpër mend një ditë para arrestimit nga Gjermania në vitin 1917. Kishte parashikuar atëbotë se do t’i merrnin lirinë, por vetëm për pak kohë. Dhe ja tani po kthehej në Varshavë në një rol tjetër. Pyetjes, në ç’rol, iu përgjigj buzagaz- në rolin e diktatorit.
Në fund të tetorit 1918, në Mbretërinë Polake, shtet jo i mëvetësuar, pa kufij të përcaktuar, u krijua qeveria e Juzef Świerzyński-t. Qeveria e parë pa aprovimin e Gjermanisë. Vendi i ministrit të luftës ishte rezervuar për Juzef Pillsudskin. Świerzyński kërkoi për këtë arsye lirimin e tij nga burgu.
Mirëpo ndërsa Pillsudski udhëtonte drejt Varshavës, qeveria e Świerzyński-t kishte rënë. Świerzyński kishte dalë kundër Këshillit të Regjencës dhe kishte parashikuar krijimin e një qeverie kombëtare koalicioni dhe bash për këtë arsye Këshilli e rrëzoi. Ekzistonte megjithatë Qeveria Popullore e Përkohshme e Republikës së Polonisë, krijuar më 7 tetor në Lublin nga socialisti Ignacy Daszyński. Në përbërje të saj kishte shumë bashkëpunëtorë të Pillsudskit nga radhët e PPS, ndër ta edhe Edward Rydz-Śmigły, i cili deri pak kohë më parë kishte qenë oficer i Brigadës I.
Sa mirë që po vjen Pillsudski!
Në vagon Pillsudski ndoshta ka sjellë ndër mend edhe një bisedë të gati dy viteve më parë. Kishte shkuar në Varshavë në dhjetor 1916. E patën përshendetur turma mbështetësish, me ç’rast nuk kishte munguar as fotografi. Princ, ne të dy mund ta marrim Poloninë në dorë– i pat propozuar atëbotë Zdzisław Lubomirski-t, anëtar i Këshillit të Regjencës. Si përgjigje kishte dëgjuar: Zoti Komandant, bashkë mund të bëjmë gjithçka, mirëpo për bashkëpunim duhet të kemi besim të pathyeshëm tek njëri-tjetri. Ti mund të kesh besim tek unë, mirëpo bindja ime që ti mbahesh për socialist, më bën të hezitoj.
Atë mëngjes, më 10 nëntor 1918, Zdzisław Lubomirski ishte duke pritur trenin që vinte nga Berlini. Adam Koc do të kujtonte me këtë rast që princi pat thënë Oh sa mirë që po vjen Komandanti! Lubomirski nuk kishte iluzione se Pillsudski do të përsëriste propozimin e bërë vite më parë. Nuk është se priste këtë gjë. Shpresonte që Pillsudski do t’i dilte për zot situatës dhe i vetëm do ta kapte Poloninë për brirësh.
Disa vjet më vonë në një fjalim në hotelin Bristol në Varshavë Pillsudski shtroi çështjen për ç’arsye, në nëntor 1918, gjithë pushteti, pa orvajtjen më të vogël, mbeti në duart e tij. Dhe dha këtë përgjigje: ndodhi kështu ngaqë ishte komandant i Brigadës I dhe i burgosur nga zaptuesit. Realisht kishte aureolën e komandantit të pamposhtur që e manifestonte hapur pavarësinë nga Austriakët, që kërkonte prej tyre njohjen e Legjioneve ushtarake polake si dhe të shpreheshin lidhur me shtetformimin polak. Pillsudski ishte i rrethuar edhe me legjendën e një pothuaj martiri, ngaqë ishte burgosur në kalanë e Magdenburgut. Gjithsesi gjithë e vërteta ishte disi ndryshe.
Juzef Pillsudski qëndronte në peronin e stacionit hekurudhor të Varshavës një muaj pas kushtrimit të Këshillit të Regjencës të datës 7 tetor. Kushtrimi në fjalë në thelb ishte deklarim i pavarësisë. Disa ditë më vonë Këshilli kishte marrë kontrollin mbi ushtrinë, që deri atëherë ishte në duart e gjeneralit gjerman Beseler. Kishte emëruar qeverinë e Świerzyński-t, pa pyetur fare për reagimin e gjermanëve. Ishte megjithatë evident fakti që anëtarët e Këshillit të Regjencës të nominuar nga pushtuesit, edhe pse i kishin bërë shumë të mira Polonisë, duke hedhur themelet e shtetit- nuk mund të miratoheshin nga shoqëria si përfaqësues të atdheut të lirë dhe të pavarur.
Por nuk ishte vetëm kjo. Kryepeshkopi, princi dhe konti nuk ishin rekomandimet më të mira në ato kohëra të stuhishme. Në Rusi sundonin bolshevikët, kurse në Gjermani kishte shpërthyer rebelimi socialist. Midis këtyre dy vendeve gjendej Polonia që po rilindte, me qeverinë e majtë të Daszyński-t. Ai ndërkaq urdhëroi largimin e menjëhershëm nga skena të Këshillit të Regjencës, i cili, e qartë, nuk kishte vullnet t’ua dorëzonte pushtetin socialistëve dhe radikalëve të djathtë.
Princi Lubomirski me siguri shpresonte që Pillsudski, i cili për të mbahej për socialist, kurse në të vërtetë nuk ishte i tillë, gjithsesi do të arrinte të frenonte planet radikale të miqve dhe kolegëve të tij në qeverinë e Lublinit. Para së gjithash do të arrinte të ndalte komunistët.
Ditë të vrullshme në Varshavë
Në datat 10 dhe 11 nëntor gjermanët u çarmatosën, por jo pa incidente të përgjakshme. Ushtarët polakë, nën komandën e toger Przeworski-t morën Belveder-in, që pas pak kohe do të shndërrohej në seli të Juzef Pillsudskit si kryetar shteti.
Në stacionin e trenit në lagjen Praga, banorët e Varshavës kishin nisur çarmatosjen e ushtarëve gjermanë. Në veprime e sipër dikush shtiu mbi gjermanët. Ata u kundërpërgjigjën me zjarr. Disa persona mbeten të plagosur. Në një incident në tramvaj teksa u kërkohej ushtarëve gjermanë të hiqnin kapat, vdiq punëtori Majchrzak. Më 11 nëntor për shkak të shkëmbimit të zjarrit pranë Citadelës mbetën të vdekur apo të plagosur dhjetëra vetë.
Për çarmatosjen e gjermanëve kishte aq pak forca saqë koloneli Minkiewicz u detyrua të kërkonte ndihmën e të arrestuarve dhe të burgosurve hajdutë dhe banditë. Pas daljes nga qelitë u pajisën me armë. Pas përmbushjes së detyrës në mbrëmje të gjithë ktheheshin në burg- do të shkruante një dëshmitar i ngjarjeve, piktori Jan Skotnicki.
Ndalja e gjakderdhjes ishte imperativi i parë i Pillsudskit. U bënte thirrje gjermanëve të mos provokonin polakët, ndërsa polakët i këshillonte që të mos u dorëzoheshin ndjenjave të urrjetjes dhe hakmarrjes.
Më 10 mars, në kohën kur Pillsudski bisedonte me princin në pallatin e tij në Frascati, po ndodhnin edhe ngjarje të tjera.
Ditën e djeshme Varshava e përjetoi me emocion dhe ethe. Në thelb manifestimi çifuto-bolshevik, armiqtë dhe formacionet e tyre kundër Polonisë, kundër ushtarëve polakë- po e tulatnin shoqërinë, gjë që duhej pritur– shkruante për incidentet e një dite më parë “Kurier Warszawski”.
Ata, çifuto-bolshevikët, u kishin bërë atentat ushtarëve polakë në rrugën Królewska duke hapur zjarr. Në ndjekje të atyre që ia mbathnin ushtarët vranë Jankiel Friedman. Një diplomat bolshevik nga Rusia bërtiste rrugëve të Varshavës “Poshtë Polonia! Rroftë Lenini!” Rebelimi komunist po përgatitej edhe në zonën Dąbrowski dhe në Lluxh.
“Kurier Warszawski” ngjarjet e Varshavës i shihte si shfaqje të komunizmit çifut. E njëjta gazetë të nesërmen botoi thirrjen e anëtarëve të organizatës hebreje “Żagiew”. Sot nuk ka thirrje më të fortë në Poloni- të gjithë nën armë! Atdheu në rrezik! Atdheu thërret gjithë ata që në shpirt mbartin emrin e tij, Atdheu ju thërret për ta mbrojtur. T’i lëmë mënjanë dasitë dhe konfliktet, t’i fshijmë antagonizmat fetare. Trimëria e gjakut të derdhur për Mëmëdhe do të jetë vula, me të cilën do të përjetësoni harmoninë dhe bashkimin e gjithë banorëve të Polonisë.
Me të tilla thirrje dolën patriotët çifuto-polakë, të cilët nuk kishin munguar asnjëherë- 10% të ushtarëve të Legjioneve e përbënin pikërisht të tillët, por që nga ana tjetër përfaqësonin vetëm një pjesë të pallogaritshme të komunitetit hebre.
Më 14 nëntor Këshilli i Regjencës u shkri, duke ia kaluar pushtetin civil Pillsudskit, tri ditë pasi i kishte dorëzuar komandën e ushtrisë. Pillsudski me këtë mund të thonte me plot gojën se profecia ishte përmbushur. Ishte kthyer për t’u bërë diktator.
Më 11 nëntor Pillsudski përmendi krizën e betimit që e kishte shkaktuar vetë në verën e vitit 1917. Në qoftë se legjionistët do ta kishin dëgjuar dhe do të shkonin pranë telave me gjëmba të kampeve në Beniaminow dhe Szczypiorna- ndërkohë që do të nevojiteshin edhe të tjerë- atëherë gjenerali Beseler do të kishte krijuar repartet e armatosura të Mbretërisë Polake. Në çdo rast ato do të ishin më të vogla në numër krahasuar me atë çka kishte tani në dispozicion Pillsudski.
Boshtin e Forcave të Armatosura të Polonisë e përbënin legjionistët (ata ishin edhe me stazh më të gjatë), të cilët kishin rënë dakord të betoheshin për besnikëri dhe aleancë me Austro-Hungarinë dhe Gjermaninë.
Shkaktimi i krizës së betimit politikisht ishte një hap i goditur. Pillsudski po shkëputej nga shtetet qendrore, të cilat po shkisnin drejt disfatës duke konsideruar me të drejtë se armiku numër një i pavarësisë tani ishte Gjermania dhe jo Rusia e zhytur në kaos. Gjithsesi një vendim i tillë do të ishte një goditje e konceptit mbi të cilin ai pat punuar me vite- krijimin e një armate polake.
Në nëntor Pillsudski nxori edhe një as nga mënga. Kishte në dispozicion 50 mijë anëtarë të Organizatës Ushtarake Polake, përbërë nga njerëz idealistë dhe çka ishte më e rëndësishme- të palodhur nga lufta. I mobilizoi tek Armata Polake. Gjithsesi ishin ende pak për të siguruar dhe mbrojtur pavarësinë. Prandaj një nga vendimet e para të nëntorit të Pillsudskit ishte telegrami drejtuar marshallit Foch për t’ia bashkëngjitur armatës së vet ushtrinë polake të krijuar në Francë nën komandën e Juzef Haller-it, ish-oficer i Legjioneve.
Kundër eksperimentit bolshevik
Më 14 nëntor Pillsudski i besoi Ignacy Daszyński-t, të cilin e njihte mirë nga kohët galiciane dhe i cili ishte me gjasë miku i tij i fundit me të cilin fliste me ti. Kjo megjithatë nuk është se kishte ndonjë rëndësi të madhe.
Ndërsa argumentonte zgjedhjen e socialistit Daszyński Pillsudski shkruante: merren në konsideratë rrymat e forta që po triumfojnë sdot në Perëndim dhe Lindje. Pillsudski donte që Polonia të evitonte fatin e Rusisë dhe Gjermanisë të tronditura nga konvulsione revolucionare.
Włodzimierz Suleja në biografinë w Marshallit shkruante: Vendosi bindja se qeveria me në krye një socialist do të ishte antidotumi më i efektshëm që do ta mbronte Poloninë nga eksperimentet sociale në stil bolshevik.
Përzgjedhja e Daszyński-t si kryeministër gjithsesi nuk do të thoshte se Pillsudski një qeveri të përbërë vetëm nga socialistë dhe radikalë popullorë. Shpresonte se në të do të hynin edhe të djathtë. Daszyński pati bisedime me ta, por që përfunduan me dështim.
Mbështetësi i Pillsudskit, Bogusław Miedziński në kujtimet e tij fajëson në të njëjtën shkallë të majtën propavarësisë dhe të djathtën për faktin që nuk u krijua dot një qeveri koalicioni. E djathta nuk aprovonte vendin modest në përbërje të qeverisë që i propozoi Daszyński si dhe refuzimin që i ishte bërë asaj për të pasur ministrinë e punëve të brendshme dhe atyre të jashtme. Nuk kishte ndërmend, dhe këtu nuk ka asgjë për t’u çuditur, të luante rolin e figurantit, për më tepër të një figuranti që aprovonte programin socialist të qeverisë. E djathta u tërhoq nga bisedimet për krijimin e qeverisë, mirëpo bëri që edhe Daszyński të dorëhiqej nga misioni i tij.
Pillsudski nuk mund të gëzohej me këtë gjë. Ankohej se “Ignac” e kërcënon me urrejtjen popullore dhe ngritjen e barrikadave, se është kokëfortë dhe i vështirë në bashkëpunim. Nga ana tjetër situata ishte e favorshme jo vetëm për Pillsudskin. Rivaliteti i dy individualiteteve tepër të forta pa dyshim që nuk ishte i mirë në momentin e krijimit të shtetit të pavarur.
Bashkëpunimi me kandidatin pasues për kryeministër parashikohej si shumë më i suksesshëm. Pillsudski kishte përzgjedhur Jędrzej Moraczewski-n. Edhe ai socialist dhe anëtar i qeverisë së Lublinit, por, çka nuk ishte pa rëndësi, nënkomandantin e vet në Brigadën I. Pillsudski e thirri dhe i tha, siç kujton vetë, për çdo rast të ishte vigjilent duke i besuar misionin e formimit të qeverisë.
Kabineti i formuar nga Moraczewski në thelb ishte vazhdim i qeverisë lublinase të Daszyński-t. Në përbërje të saj hyri pjesa më e madhe e anëtarëve të asaj qeverie, gjashtë socialistë dhe pillsudskianë.
Reformat në përshtatje me frymën e kohës
Më 17 nëntor , në vigjilje të krijimit të qeverisë së Moraczewski-t, nëpër rrugët e Varshavës e djathta organizoi një manifestim të madh. Megjithatë kjo ishte gjithçka çka ishte në gjendje të bënte në luftën për pushtet.
Tadeusz Holówko, anëtar i PPS dhe pillsudskian, shkruante hidhur tek “Robotnik” për acarimin e të djathtës: Me të vërtetë gjykoja që borgjezia jonë ishte pak më e mençur. Mendoja se aksidentet në Rusi i kishin mësuar asaj ndonjë gjë, që ajo i frikësohet vërtet bolshevizmit, për të cilin flitet kaq shumë. Në realitet megjithatë ajo dëshiron, e do me çmim bolshevizmin në tokën polake.
Dëshmia më e mirë e efikasitetit të vendimit të Pillsudskit për t’ia besuar qeverinë të majtës ishte reagimi i PPS dhe SDKPiL. Këto parti, plotësisht me të drejtë, deklaronin se kabineti i Moraczewski-t u krijua për të larguar masat punonjëse nga revolucioni dhe për të pamundësuar instalimin e diktaturës së proletariatit. Pak pas kësaj, në dhjetor 1918, u bënë bashkë për të krijuar partinë komuniste të varur nga Rusia bolshevike.
Qeveria e Moraczewski-t nuk ishte më pak radikale se qeveria lublinase. Njësoj si ekipi i Daszyński-t programonte shpronësimin e pronarëve të mëdhenj dhe të mesëm të tokave, shtetëzimin e pyjeve, minierave, industrisë së naftës dhe pjesës më të madhe të industrisë, por edhe futjen e shkollës laike.
Reforma të tilla, sikundër deklaronte Moraczewski, janë në përshtatje me frymën e kohës dhe diktohen nga përmbysja. Përsëriste qëndrimin e Pillsudskit se ato mund t’i kryente vetëm parlamenti.
Pa e pritur fare parlamentin, qeveria e Moraczewski-t miratoi ligjin për greva, ditën tetëorëshe të punës, siguracionin e detyrueshëm në rast sëmundjeje, ligjin mbi inspektoriatin e punës dhe mbrojtjen e të papunëve nga shpronësimi.
Të gjithë thërrasin se kanë shumicën
Në bisedimet e para pas mbërritjes në Varshavë Pillsudski orvatej të orientohej cila parti dominonte në shoqëri. Dhe konstatoi: të gjithë thërrasin se janë shumicë. Natyrisht asaj kohe nuk kishte sondazhe dhe studime të opinionit publik. Zgjidhjen do ta sillnin zgjedhjet e 28 nëntorit 1918. Pillsudski në cilësinë e Kryetarit të Përkohshëm të Shtetit nënshkroi dekretin mbi organizimin e zgjedhjeve.
Dhe pikërisht këtë ditë Pillsduski e propozoi si datë simbolike kur merr udhë ekzistenca e Polonisë së pavarur. Edhe pse ishte i vetëdijshëm për rolin e madh që kishte luajtur në lindjen e Republikës II, nuk e lidhi datën e pavarësisë me marrjen e komandës së ushtrisë dhe pushtetit civil. Nuk e përmendte po ashtu radiogramin dërguar shumë shteteve të botës për t’i njoftuar ekzistencën e Polonisë së pavarur.
Në argumentimin e propozimit për datën 28 nëntor Pillsudski thoshte, se shteti nis të ekzistojë atëherë kur dekretet dhe ligjet e qeverisë mbërrijnë tek qytetarët dhe dekreti i tij mbi organizimin e zgjedhjeve parlamentare pati shtrirjen më të gjerë të mundshme. Votimi tregoi se në thelb asnjëra nga partitë nuk kishte shumicën. E djathta dhe e majta morën numër pothuaj të barabartë votash. Është gjë tjetër që në vitin 1919 e majta e humbi pushtetin duke mos pasur madje përfaqësues në qeveri.
Bogusław Miedziński shkruante se vendimi nëntorian i Pillsudskit për krijimin e një qeverie të majtë, çka e quante e keqja më e vogël, i dha mundësinë të shmangte luftën civile dhe gjakderdhjen. Ai vendim megjithatë solli shumë pasoja negative. E djathta, e cila ndjehej tmerrësisht e dëmtuar nga fakti që ia kishin hequr qeverinë, po përgjigjej me një opozitë të çmendur dhe të papërmbajtur, ndërtuar mbi thashtheme, insinuata dhe akuza për tradhti. Kjo lloj opoztite drejtohej kundër qeverisë së Moraczewski-t, por akoma më tepër kundër Juzef Pillsudskit, kreut të shtetit. Po përftohej një zakon fatal i nëpërkëmbjes dhe diskreditimit të autoritetit të pushtetit më të lartë të shtetit të rilindur.
Për fat të keq ky zakon i keq vazhdoi deri në kohët e sotme.
Nga Prof. Ass. Dr. Genc Luarasi
Sivjet mbushen 80 vjet nga vendosja e marrëdhënieve diplomatike midis Polonisë dhe Mbretërisë Shqiptare. Në fakt, nga dokumentet e të dy shteteve del se këto marrëdhënie u rikrijuan pasi Shqipëria shpalli pavarësinë dhe u shkëput nga Perandoria Osmane më 1912. Shqipëria, pas shumë përpjekjesh shekullore, ishte shteti i fundit në Ballkan që fitoi pavarësinë në vitin 1912 dhe nisi ndërtimin e shtetit të pavarur shqiptar, por kjo gjë u bë e pamundur si rezultat i luftërave ballkanike dhe Luftës I Botërore, kur Shqipëria u kthye në shesh lufte. Pas Kongresit të Lushnjës, në janar 1920, Shqipëria nisi rrugëtimin e saj europian fillimisht si një republikë parlamentare dhe pas vitit 1928 si mbretëri e trashëgueshme me mbretin Ahmet Zogu I. Gjendja ekonomike e sociale e vendit ishte e mjerueshme, por edhe shteti shqiptar ishte mjaft i dobët, i porsakrijuar. Vendosja e stabilitetit dhe ndërtimi i shtetit ishin detyra parësore. Shteti i ri kishte nevojë për një legjislacion të mirëfilltë dhe një zbatim rigoroz të ligjeve. Nga ana tjetër, shteti i ri kishte nevojë për njohje ndërkombëtare dhe në fushën diplomatike, Mbretëria Shqiptare duhej të realizonte lidhjen e marrëdhënieve me shtetet e huaja, që shteti i ri të ruante qëndrueshmërinë e vet. Në historinë e diplomacisë së atëhershme shqiptare shikojmë përpjekjet e mëdha për t’u përligjur, duke aktivizuar intelektualë jo thjesht nga prejardhja sociale, por edhe të përgatitur në shkollat e huaja. Vetë koha solli që në Turqi dhe Europë të ishin shkolluar mjaft personalitete të devotshëm, të cilët u përfshinë në realizimin e një politike të vëmendshme dhe realiste ndaj shteteve europiane, krahas atyre të Ballkanit. Në përgjithësi, në vitet 1935-1937 u përpunua një strategji për t’u afruar me vendet e Europës Veriore e Qendrore si Hungaria, Belgjika, Polonia, Gjermania, duke pasur parasysh që të shfrytëzoheshin edhe kushtet ekonomike që kishin lidhje me vendet e Ballkanit. U arrit krijimi i lidhjeve me Belgjikën, Spanjën, Hungarinë, Çekinë dhe së fundi me Poloninë.
Pas krijimit të shtetit polak më 1918, edhe kur nuk kishte marrëdhënie diplomatike, Shqipërinë e kanë vizituar polakë me profesion gjeologë, gazetarë, ushtarakë të fuqive të mëdha, kryesisht për ta njohur këtë vend ekzotik. Para vitit 1939, në vendin tonë jetonin një numër tejet i kufizuar polakësh, si gjeologët Jan Strzetelski (1878-1943), Stanislaw Zuber (1893-1947), si edhe gra të martuara me intelektualë shqiptarë, të shkolluar në Europë. Në vitin 1949, në Tiranë, në familjen e diplomatit polak Micel, lindi gazetarja e ardhshme polake Jolanta Micel-Thor.
Ndërkohë, në përvjetorin e 80 të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve tona, Shqipërisë dhe Polonisë, është interesant të njihet korrespondenca diplomatike e dy vendeve tona, të shkëputura që nga koha e Skënderbeut. Në arkivat përkatëse disponohen dokumentet e përpjekjeve të vendosjes së këtyre marrëdhënieve me Mbretërinë Shqiptare. Kështu më 28 Mars 1938 me shkresën Nr. 174/I Rez. me titull: “Guverna Poloneze dëshëron t’akreditojë Zotin Władysław-Guenther Schwarzburg si Ministër Fuqiplotë pranë Oborrit Mbretëror të Shqipërisë”, një përmbledhje që Z. Tahir Shtylla, drejtues i Legatës sonë ne Belgrad ia njofton Z. Ekrem Libohova, Ministër i Punëve të Jashtme, thuhet se atë e ka vizituar Z. Debicki (Dembinski), Ministër Fuqiplotë i Polonisë në Belgrad, i cili në emër të Qeverisë Polake, paraqet kërkesën e saj që Sovrani të miratojë ambasadorin e Polonisë në Athinë, si ambasador pranë oborrit Mbretëror, i cili do të kryeje më së miri detyrat e tij si një diplomat karriere i kualifikuar. Për vetë rëndësinë e propozimit, figurës së diplomatit polak, kjo përmbledhje na paraqitet si një dokument zyrtar në dy faqe, shoqëruar edhe me një tok shënimesh mbi figurën e diplomatit në fjalë. Nga ana saj Qeveria Polake shpreh kënaqësinë e akreditimit në Poloni të një diplomati shqiptar të një rangu të njëjtë. Njëkohësisht, me shkresën Nr. 159 të datës 29 mars 1938, Ministri i Punëve të Jashtme të Mbretërisë së Shqipërisë Z. Ekrem Libohova njoftohet nga i ngarkuari me punë i Legatës së Mbretërisë Shqiptare në Athinë se zoti Schwarzburg iu lut atij që kur të jepet dokumenti i përfaqësimit të tij ta vërë në dijeni që të rregullojë punët e tij në Athinë për t’u paraqitur në Tiranë para datës 27 prill për dorëzimin e tyre, që të marrë pjesë në ceremoninë e martesës mbretërore, gjithashtu të porositet një dhomë në hotelin “Kontinental”. Po më 6 prill 1938, me shkresën Nr. 174/II Rez. dërguar nga z. Tahir Shtylla nga Legata shqiptare në Belgrad, shprehet dëshira e Qeverisë Polake për paraqitjen e letrave kredenciale të Ambasadorit Polak para datës së martesës së Madhërisë së Tij, Sovranit tonë August, ndaj i kërkon asaj ministrie një përgjigje urgjente. Interesant është dokumenti i Letrave Kredenciale për Ministrin Fuqiplotë Z. Wladislaw-Guenther Schwarzburg, drejtuar nga Presidenti i Republikës së Polonisë Madhërisë së Tij Zog I, Mbret i Shqiptarëve, të cilin ai e vlerëson si mik të madh dhe shumë të nderuar. Kjo letër, në gjuhën frënge, nga përmbajtja dhe me një kaligrafi shumë të bukur, që mund të vlerësohet nga specialistët e marrëdhënieve ndërkombëtare, u hartua më datën 10 prill 1938 dhe është nënshkruar nga Presidenti i Republikës Polake Ignacy Mościcki dhe me kundërfirmën e ministrit të saj të jashtëm, Josef Beck. Këto janë lidhjet e para për ripërtëritjen e marrëdhënieve midis këtyre shteteve. Por, cili ishte diplomati polak, që do të përfaqësonte vendin e tij në Mbretërinë e Shqipërisë?
Nga të dhënat e njohura, Zoti Władysław-Guenther Schwarzburg ka lindur në vitin 1885, në rajonin e Polonisë së Jugut dhe ka përfunduar Universitetin e Sorbonës në lëmin e filologjisë me titullin Doktor (1908). Në shërbimin diplomatik ai u përfshi në vitin 1918, në shtetin tashmë të pavarur polak, me një karrierë të pasur, të nisur në Pragë më 1919, vazhduar në Ankara më 1926, në Itali më 1927, në Beograd më 1931, në Athinë më 1936 dhe së fundi në Shqipëri më 1938. Pas vitit 1939, Europa u përfshi në zjarrin e Luftës së II Botërore, kështu që pas vitit 1941 ai vijoi në Angli me Qeverinë e Emigracionit në poste diplomatike dhe së fundi doli nga karriera e vazhdoi të punonte në Universitetin Polak të Emigracionit në lëmin e gjuhës e letërsisë polake. Ai vdiq në Londër në vitin 1974. Gjatë karrierës së tij ai u nderua me 14 urdhra dhe dekorata të shkallëve të ndryshme.
Në fakt, Ambasada e Polonisë në Shqipëri nuk arriti të hapej së pari, për arsye se ai mbajti edhe postin e ambasadorit në Athinë dhe së dyti, se qeveria shqiptare e kohës nuk arriti dot të krijonte mundësitë logjistike, pasi një vit më vonë, më 7 prill 1939, Shqipëria u pushtua nga Italia Fashiste, kurse Polonia në shtator 1939 nga Gjermania naziste. Nga ana tjetër, edhe Shqipëria me pamundësitë e vazhdueshme financiare nuk arriti të hapë një seli në Poloni, që e arriti vetëm më 1946, por si mundësi që Ambasadori i parë i Shqipërisë në Moskë të ishte edhe diplomat i Qeverisë shqiptare në Poloni, detyrë që në atë kohë e kreu KoçoTashko.
Ndërkohë më datën 27 prill 1938, në gazetën “Kurier Warszawski” (Lajmëtari i Varshavës) u botua artikulli me titull “Pas 500 vitesh” i autorit Dr. Henryk Batowski (lektor në Universitetin e Krakovit dhe në Shkollën e Shkencave Politike të atij qyteti) Z. Leonard Zisi, Kryetar Nderi i Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Poloni, ka shkruar për këtë personalitet. Zoti Batowski shprehet në atë artikull se “kishte njëfarë pakënaqësie që Polonia kishte marrëdhënie diplomatike me shumë shtete të Europës, por nuk kishte vendosur marrëdhënie diplomatike me Mbretërinë Shqiptare, ndërkohë që Shqipëria me shumë vende të Europës dhe të Ballkanit i kishte këto marrëdhënie, ndër ta edhe me shtete më të vegjël se Polonia, si Çekia, e cila qysh para 10 vitesh kishte vendosur lidhje pavarësisht se nuk mund të ishte aq aktive sa Polonia.” Ndërkohë, siç thekson autori, Shqipërinë e kanë vizituar funksionarë të Ministrisë së Jashtme, si Dr. T. Lubaczewski, gjeologu i njohur, Profesori Zuber de Lwow, për të njohur pasuritë minerale, si edhe mjekë për t’u njohur me kushtet shëndetësore në atë vend. Por ne mes nesh kemi shumë pika kontakti edhe në të kaluarën, si p.sh Princi Adam Czartoryski, që u angazhua për hartimin e një marrëveshje në mes të shqiptarëve dhe malazezëve. Në letërsi, në vitin 1884 u botua romani “Derdhje gjaku” shkruar prej Sahi Bey, pseudonim i Wacław Wozodsko ish-inxhinier polak në shërbim të Perandorisë Otomane. Nga ana tjetër, ballkanologu Jan Grzegorzewski botoi në revistën “Udhëheqje Shkencore dhe Liberale” një seri studimesh mbi historinë dhe etnogjenezën shqipe dhe së fundmi romanin me tre vëllime të shkrimtarit të njohur Jez Milkowski me titull “Kalorësi Kristian” i botuar në 1890, lidhur me heroin kombëtar shqiptar, Skënderbeun, personazh që në sajë të luftërave të tij pati një popullaritet të madh në Europë. Pikërisht me këtë hero u arrit edhe lidhja në mes të polakëve dhe shqiptarëve nëpërmjet dy mbretërve, Mbretit të Polonisë Vlladisllav (Władysław) dhe të Shqipërisë Skënderbe. Në qershor 1444 mbreti i Polonisë i dërgoi një letër Skënderbeut për veprime të përbashkëta kundër shkelësve të Europës – kundër otomanëve. Lufta e planifikuar të zhvillohej në Varna, nuk u kurorëzua me sukses pasi forcat shqiptare u penguan nga serbët për të mos kaluar në territorin e tyre. Fati i luftës mund të ishte shumë i ndryshëm po qe se forcat polako-hungareze dhe shqiptare do të kishin arritur të bashkëvepronin në atë betejë.
Më në fund, Kryetari i Shtetit të Polonisë e dërgon Ministrin e tij Fuqiplotë te Mbreti i Shqiptarëve, duke lidhur kështu marrëdhëniet e prera 5 shekuj përpara”, përfundon artikullin e tij Dr. Batowski.
Pas vitit 1946, marrëdhëniet mes të dy vendeve nuk ishin kurdoherë të njëtrajtshme. Duke qenë brenda suazës socialiste, KNER, Traktatit të Varshavës ato u zhvilluan sipas linjës së vendosur nga Moska, sigurisht me specifikat e secilit. Shqipëria pati në fushën e ekonomisë një marrëveshje këmbimi mallrash e pajisjesh, ndërsa Polonia përfitoi nga turizmi dhe këmbimi ekonomik e tekniko-kulturor, por që u ndërpre pas viteve 1967. Ndikim në to pati dhe një ngjarje politike në mes dy shteteve, në vitin 1966 kur në Shqipëri erdhi ilegalisht një nga eksponentët e Partisë Komuniste polake Kazimierz Mijal, i cili për gati dhjetë vjet gjeti strehim politik duke kryer nëpërmjet radios shqiptare një politikë anti-polake dhe kundër bllokut socialist, pro politikës së Mao Ce Dunit. Më 1977 ai u largua nga Shqipëria në Kinë, por edhe aty nuk gjeti terren politik dhe u kthye në atdhe, ku u arrestua më 1984. Por strehimi i tij në Shqipëri pati ndikime mbi mjaft familje me përbërje polake, pasi u përndoqën dhe disa prej tyre madje u burgosën me shumë vite.
Në vitin 1992, të dy vendet e shkëputura nga sistemi socialist dhe pas hapjes ndaj Europës i rivlerësuan këto marrëdhënie me rihapjen e ambasadave të tyre, duke e ngritur nivelin e përfaqësimit. Kështu, u ngritën përsëri nivelet e marrëdhënieve të ngrira duke dhënë një hov reciprok marrëveshjeve të ndryshme sidomos për shkëmbimin e specialistëve, këmbimeve kulturore–artistike, shkëmbime përvojash, në fushat e organizimit të shtetit si të Kontrollit të Shtetit, Avokatit të Popullit, studimeve shkencore sidomos në arkeologji, botimeve të letërsisë, riaktivizimit e organizimit të Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Poloni, përkthimeve me nivel të letërsisë polake nga z. A. Beqiraj etj., paraqitjes së filmave në qendrën “Marubi”, aktiviteteve koncertore, të Shoqatës “Frederik Shopen” ekspozitave tematike, pjesëmarrjes në boten shpirtërore të përfaqësuesve të besimit katolik dhe motrave në shembullin e Nënë Terezës. Sot, në Shqipëri banojnë e punojnë si të përhershëm rreth 50 nënshtetas polakë. Në marrëdhëniet ndërkombëtare të dy vendet janë në partneritet në NATO dhe Polonia, anëtare e BE-së, e ndihmon Shqipërinë për t’u përgatitur që të anëtarësohet në BE. Polonia është aktive edhe në Kosovë në kuadrin e detyrave ndërkombëtare të Bashkimit Europian dhe NATO-s.
Me rastin e këtij përvjetori jubilar u organizua Seminari përkujtimor i 80 vjetorit të vendosjes së marrëdhënieve diplomatike mes dy vendeve tona në të cilin morën pjesë Ambasadori i Jashtëzakonshëm dhe Fuqiplotë i Republikës së Polonisë në Shqipëri, Z. Karol Bachura dhe studiues, që me fjalët e tyre, vlerësuan momentet historike si dhe arritjet e deritanishme.
4 maj 2017
Një çerekshekulli pas rrëzimit të komunizmit në Shqipëri dhe Poloni, marrëdhëniet ndërmjet dy shteteve janë më të mira se kurrë. Kontaktet polako-shqiptare datojnë shekuj më parë, por ato nuk janë shumë të njohura për publikun shqiptar.
Profesori polak Tadeusz Czekalski nga Universiteti Jagellonian i Krakovit dhe profesori shqiptar, Gjergj Sinani, dhanë dy prezantime mbi aspektet historike të marrëdhënieve polako-shqiptare në një event të organizuar nga Instituti Shqiptar i Studimeve Ndërkombëtare dhe Ambasada polake në Tiranë.
Prezantimi i profesor Gjergj Sinanit u fokusua në ngjashmëritë ndërmjet dy popujve, shqiptarëve dhe polakëve, veçanërisht në dëshirat e tyre dhe luftërat për liri. « Kjo frymë lirie, cilësoi ai, do të vijojë t’i japë jetë bëmave të kombeve tona. » Ai citoi Niçen duke thënë që vetëm ata njerëz të cilët kanë vuajtur mungesën e lirisë janë të aftë për ta kuptuar njëri-tjetrin. Populli polak ka zgjedhur gjithmonë lirinë dhe jo paqen despotike, tha ai. « Periudha komuniste dhe izolimi i Shqipërisë nga bota e jashtme ka qenë episodi më tragjik për marrëdhëniet shqiptaro-polake », tha profesor Sinani. Ai dha rastin e gjeologut polak, Stanislav Zuber, i cili vdiq në burgjet shqiptare komuniste.
Profesori polak Czekalski tha se pas Luftës së Dytë Botërore dhe deri në 1949, Shqipëria përfaqësohej në Poloni nga Jugosllavia. Në dekadën pas vitit 1949 dhe deri në fillim të viteve ‘60, pas prishjes së marrëdhënieve të Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik, marrëdhëniet midis dy vendeve ishin të mira dhe u bënë mjaft përpjekje dhe aktivitete me qëllim për të njohur më mirë njëri-tjetrin. Në vitet 1950 pati një javë të miqësisë shqiptaro-polake me aktivitete në të dyja vendet. Radioja në Shqipëri transmetonte muzikë polake dhe fliste për Poloninë.
Romani i parë shqiptar i publikuar në Poloni ishte “Ata nuk ishin vetëm” i Sterjo Spasses, i përkthyer nga rusishtja. Mendohet gjithashtu që gjatë viteve ‘50 dhe ‘60 kishte rreth 100 studentë shqiptarë në Poloni, në Varshavë, Krakov dhe Luzh. Profesor Czekalski tha se pas rënies së komunizmit ata ishin të njëjtët studentë të cilët ringjallën marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Polonisë, duke themeluar Shoqatën e Miqësisë Shqiptaro-Polake.
Kontaktet e para ndërmjet shqiptarëve dhe polakëve ndodhën gjatë mesjetës, kur Vladislavi i Tretë, mbreti i Polonisë, i dërgoi një letër miqësie Skënderbeut. Gjatë shekujve që pasuan, Skënderbeu u njoh nga fisnikëria polake si kalorës i krishtërimit dhe me mijëra libra u botuan për të në Poloni, që në fillim të shekullit të 16. Polaku i parë që e vizitoi Shqipërinë në periudhën moderne ishte Alexander Sapieha, në 1802, në Veri të Shqipërisë dhe gjithashtu pati edhe disa polakë në ushtrinë austro-hungareze në Shqipëri gjatë Luftës së Parë Botërore.
Gjithashtu linja e parë telegrafike nga Stambolli në Shqipërinë e Veriut u ndërtua nga një polak. Po kështu, edhe linja telegrafike nga Veriu i Shqipërisë në Manastir (sot Ish Republika Jugosllave e Maqedonisë). Profesor Czekalski tha se gjatë viteve të para të regjimit komunist në Shqipëri, një sërë pilotësh polakë morën pjesë në aktivitete anti-komuniste të organizuara nga emigrantët shqiptarë.
Vitin e shkuar Kryeministrja polake Beata Szydlo vizitoi Tiranë ku mori pjesë në krah të kryeministrit Edi Rama në forumin e parë ekonomik midis dy vendeve.
*Falenderojmë Ambasadën e Republikës së Polonisë për mbështetjen e numrit të gjashtëmbëdhjetë të Revistës Europa, dedikuar 80 vjetorit të marrëdhënieve Shqipëri-Poloni.