Tek përpiqem sot të kthehem tek përjetimet në Geton e Varshavës në ato dy vite nga nëntori 1940 deri në qershor 1942, kujtimet më shkrihen në një tablo të vetme, sikur të kishin zgjatur vetëm për një ditë dhe nuk arrij, megjithë sforcimin, t’i ndaj ato në pjesë për t’i renditur kronologjikisht, ashtu siç zakonisht bëhet kur shkruhet një ditar. Natyrisht ngjarjet e kësaj periudhe, sikundër ngjarjet e mëpastajme, janë përgjithësisht të njohura nga të gjithë. Mes tyre- gjuetia për punë kafshërore, e njëllojtë me atë që persekutorët gjermanë organizonin në gjithë pjesën e pushtuar të Evropës. Me të vetmin ndoshta ndryshim se këtu tek ne e ndërprenë papritur në pranverën e vitit 1942. Kafshën çifute e destinuan për një tjetër qëllim. Ajo kërkonte, që, ashtu si kafshët e gjahut para sezonit kanë nevojë për periudhën e mbrojtjes, gjuetia e madhe e planifikuar për më vonë të rezultonte sa më spektakolare dhe të mos zhgënjente kërrkënd. Na grabisnin njësoj siç grabisnin grekët, francezët, belgët apo edhe holandezët, me dallimin që me ne e bënin më sistematikisht dhe në emër të ligjit. Gjermanë të paautorizuar nuk kishin të drejtë të hynin në geto. Nuk u lejohej të na vidhnin për hesap të vet. Këto të drejta i gëzonte vetëm policia gjermane, e pajisur me urdhërat e komandantit, të lëshuara në bazë të ligjit të qeverisë gjermane mbi vjedhjet.
Në vitin 1941 gjermanët sulmuan Rusinë. Ecurinë e kësaj ofensive të re e ndiqnim në geto me shumë vëmendje, fillimisht me bindjen e gabuar se ndoshta dikush do të ishte në gjendje t’i mundte gjermanët, ndërsa më vonë me dyshim, mbushur me frikë për fatet tona dhe të mbarë njerëzimit. Ky dyshim rritej në proporcion të drejtë me avancimin e trupave hitleriane në thellësi të territoreve sovjetike dhe ia linte vendin optimizmit kur gjermanët sekuestronin nën kërcënimin e dënimit me vdekje të gjitha pelixhet në pronësi të hebrenjve. Kjo na jepte të kuptonim: mund të mos i kenë punët mirë përderisa fitorja e tyre kishte për t’u varur nga peliçet me lëkurë dhelpre apo kastori.
Kufijtë e getos po tkurreshin. Sipërfaqen e saj po e kufizonin sistematikisht, në ngjashmëri të plotë me ndryshimet territoriale në Evropë, ku gjermanët, pas zaptimit të vendeve të veçanta, zhvendosnin kufijtë duke i ndarë ato në dy pjesë- njëra e lirë, tjetra e pushtuar. Dukej sikur Getoja e Varshavës përbënte një çështje jo më pak të rëndësishme se Franca, ndërsa ndarja e rrugës Zllota apo Zhjelna nga tereni i getos ishte njëlloj e qenësishme për zgjerimin e hapësirës jetike gjermane, siç mund të ishte shkëputja e Alzasës dhe Lotaringës nga Franca. Sido që të ishte asnjë nga këto ngjarje nuk kishte rëndësi më të madhe sesa ndjesia që na kaplonte pashmangërisht dhe që zinte vendin qendror në ndërgjegjen tonë- ndjesia që ishim të burgosur. Kam përshtypjen se situata do të ishte më e përballueshme sikur liria jonë të kufizohej në një mënyrë më të prekshme – për shembull në qelinë e burgut. Një mënyrë e tillë mbylljeje do të përkufizonte qartazi dhe pagabueshmërisht qëndrimin ndaj botës që na rrethonte. Dihet çfarë duhej pritur: qelia e burgut përbën një botë më vete, pa ato iluzionet e jetës normale për të cilat veç mund të ëndërrohet, e mbushur me përditshmërinë e burgut, dhe jo si në geto, e mbushur me iluzionin që të imponohet në çdo hap e në çdo çast që të kujton shijen e lirisë së humbur. Dhe sa më i madh bëhej iluzioni për jetë të lirë, aq më shumë e padurueshme bëhej jeta në geto. Mund të dilej në rrugicë dhe krijohej përshtypja se je në një qytet normal. Shiritat në krah nuk po na pengonin- i mbanin të gjithë, dhe pas një kohe të gjatë të ekzistencës së getos vëreja se sa shumë isha mësuar me të: më dilnin në ëndërr miqtë e mi të para luftës, i shihja me shirita sikur të ishin pjesë e pandarë e veshjes- njëlloj sikur të ishin kravata apo shamiza. Rrugët e getos nuk të shpinin asgjëkundi. Përfundonin gjithmonë me nga një mur. Më qëllonte shpesh që tek ecja para të ndeshesha papritur me mur. Muri e ndërpriste rrugën befasisht edhe sikur të doja të vazhdoja endjen, nuk kishte asnjë shpjegim logjik përse të mos ishte e mundur. Vazhdimi i rrugicës, matanë murit, tek unë rritej në përmasat e diçkaje nga e cila nuk mund të hiqja dorë, e gjësë më të shtrenjtë mbi dhé, ku ndodhte shumëçka për përjetimin e të cilës do të jepja gjithçka kisha. Kthehesha mbrapsh i dërrmuar, dhe kështu përditë – me të njëjtin dëshpërim. Në geto mund të shkohej në restorant apo kafene. Atje mund të takoheshe me miq dhe mund të të dukej se asgjë nuk mund të të pengonte të kaloje kohën në një atmosferë të këndshme, të njëllojtë me atë të çdo kafaneje tjetër në botë. Por ja që vinte pashmangshmërisht ai moment, kur ndonjërit prej miqve i shpëtonte të thoshte se në këtë përbërje që ishin tani, të shkonin ndonjë të dielë me diell në Otvock. Ёshtë verë, moti i bukur dhe ditët e nxehta duket se do të zgjasin ende për një kohë të gjatë dhe asgjë nuk duhej të pengonte në përmbushjen e një dëshire kaq të rëndomtë. Madje edhe sikur të kishte për të ndodhur menjëherë. Duhej, pra, paguar fatura për kafetë, duhej dalë në rrugë dhe tok me shokët gazmend të shkohej në stacionin e trenit për të blerë biletat dhe për të hipur në trenin rajonal. Mirëpo ja që jetonim në botën e rreme të iluzioneve, rrethuar me muret e getos…Kjo periudhë pothuaj dyvjeçare e jetës më sjell në kujtesë disa ngjarje nga fëmijëria, të cilat gjithsesi kishin zgjatur shumë më pak. Atëmot kisha për t’iu nënshtruar operacionit për heqjen e apendecitit. Një operacion jo shumë i vështirë, që nuk jepte arsye për t’u shqetësuar. Kishte për t’u bërë një javë më vonë, data tashmë ishte përcaktuar dhe dhoma në spital e rezervuar. Duke dashur të më merrnin me të mirë prindërit përpiqeshim me llojlloj formash të më gëzonin. Çdo ditë dilnim për akullore, më pas shkonim në kinema ose teatër, më blinin libra dhe lodra- gjithçka që dëshiroja. Dukej se nuk do të më mungonte asgjë për të qenë i lumtur. Megjithatë, më kujtohet si sot se përgjatë gjithë asaj jave- pavarësisht vendit ku ndodhesha, kinema, apo teatër, duke ngrënë akullore apo duke u marrë me gjëra po kaq pasionante që përthithnin vëmendjen time- nuk më ndahej nga subkoshienca frika që ndieja nga diçka e papërcaktuar dhe të cilën nuk e njihja: frika nga operacioni që më priste. Një makth i ngjashëm instinktiv nuk u shqitej njerëzve që jetonin në geto gjatë gjithë atyre dy viteve. Krahasuar me atë që kishte për të ndodhur më vonë, kjo ishte periudhë e një qetësie relative, në të cilën jeta jonë shndërrohej në një makth gjithnjë e më të madh ngaqë ndjenim tmerrin se në çdo çast mund të bënte vaki gjithçka, vetëm se askush nuk ishte në gjendje ta parashikonte ç’mund të ishte ai rrezik dhe nga ç’anë do të vinte.
Çdo paradite dilja nga shtëpia menjëherë pas mëngjesit. Në ritualin e përditshëm ishte një shëtitje e gjatë në rrugën Milla, deri tek ai furriku i errët dhe i zymtë ku strehohej Jehud Ziskindi me familjen.
Dalja nga shtëpia – diçka në dukje më se e zakonshme- në kushtet e getos, veçanërisht në kohët e ndalimeve në rrugë, po rritej në rangun e ngjarjes së vërtetë. Fillimisht duheshin vizituar disa prej fqinjëve, duheshin dëgjuar ankesat dhe hallet e tyre, me ç’rast edhe të mësohej ç’situatë sundonte në qytet: ç’po ndodhte me ndalimet, a kishin dëgjuar gjë për arrestimet masive dhe si ishte situata me rojat në rrugën Hllodna. Vetëm pas kësaj mund të guxohej të dilej nga shtëpia, por edhe kështu në rrugë duhej të ishe vigjilent: në çdo hap që hidhnim ndalonim kalimtarët që vinin nga trotuari tjetër për të marrë informacion për situatën.Vetëm ecja e siguruar kësisoj jepte një farë garancie se mund t’i shpëtoje kapjes.
Getoja ishte ndarë në të voglën dhe të madhen. Getoja e vogël, e përfshirë midis rrugëve Vielka, Shjenna, Zhelazna dhe Hllodna, pas zvogëlimit të fundit kishte vetëm një lidhje me të madhen: kryqëzimin e rrugëve Hllodna dhe Zhelazna. Getoja e madhe përmblidhte gjithë pjesën veriore të Varshavës, me një numër të madh rrugësh të vogla e rrugicash qorre që kutërbonin dhe që roitnin nga shtresa e varfër e hebrenjve, zhytur në mjerim, pisllëk dhe ngucje. Edhe në geton e vogël ishte ngushtë, gjithsesi ajo nuk i kalonte kufijtë e arsyeshëm. Në një dhomë strehoheshin tre, e shumta katër vetë, ndërsa rrugëve, me një kujdes minimal, mund të kalohej pa u fërkuar me të tjerët. Edhe sikur të ndodhte të fërkoheshe kjo nuk sillte asnjë kërcënim; në geton e vogël në pjesën dërrmuese jetonte inteligjencia dhe borgjezia e pasur, relativisht me më pak morra dhe parazitë, çka ishte e pashmangshme në geton e madhe. Tmerri niste kur e kishe lënë pas rrugën Hllodna dhe për ta kaluar atë duhej shumë fat dhe nuhatje e situatës. Rruga Hllodna i përkiste totalisht pjesës “ariane” të qytetit. Në të kishte gjallëri lëvizjeje të makinave, tramvajeve dhe këmbësorëve. Kalimi i popullsisë hebreje përmes rrugës Zhelazna, nga getoja e vogël tek ajo e madhja ose anasjelltas, lypte ndalimin e lëvizjes në rrugën Hllodna. Kjo nuk ishte komode për gjermanët ndaj dhe hebrenjtë lejoheshin të kalonin gjithnjë e më rrallë.
Kur po ecja njëherë në rrugën Zhelazna qysh nga larg dallova një turmë njerëzish në një qoshe të rrugës Hllodna. Ata që nxitonin se kishin punë rëndonin sa në njërën aq dhe në tjetrën këmbë në pritje të mëshirës së xhandarit nga i cili varej vendimi nëse turma ishte shtuar mjaftueshëm apo jo për të hapur kalimin. Dhe kur erdhi ky moment, rojat u spostuan dhe masa e paduruar e njerëzve nisi të shtyhej nga të dy krahët, duke penguar dhe shkelur njëri tjetrin në orvajtjen për t’u larguar sa më parë nga fqinjësia e rrezikshme me gjermanët dhe duke u bërë më pas tym nëpër rrugicat e të dyja pjesëve të getos. Pastaj porta e rojave mbyllej sërish dhe kështu fillonte nga e para pritja nervoze, plot shqetësim dhe frikë.
Rojat gjermanë, ngaqë mërziteshin në postet e tyre, provonin me sa mundnin të merreshin me ndonjë gjë. Një nga argëtimet e tyre të pëlqyera ishin kërcimet. Nga rrugët aty pranë sillnin muzikantë- grupet muzikore të rrugëve bashkë me përhapjen e mjerimit, vetëm shtoheshin- pastaj nga grupi i njerëzve që prisnin përzgjidhnin ata më argëtuesit dhe i urdhëronin të kërcenin valsin. Instrumentistët i vendosnin në murin e ndonjë pallati, ndërsa në asfalt krijonin një vend të lirë dhe njëri nga ushtarët merrte funksionin e dirigjentit, duke i goditur orkestrantët kur luanin me shumë përtesë. Ushtarë të tjerë mbikëqyrnin ndërgjegjen e ekzekutimit të vallëzimit. Para syve të turmës së llahtarisur vërtiteshin çifte sakatësh, pleqsh, bullafiqësh apo edhe kockanjarësh. Të shkurtrit ose fëmijët viheshin të kërcenin në çifte me gjatoshë. Rreth e qark qëndronin gjermanët, shqyheshin së qeshuri dhe gërthisnin: Më shpejt! Luaj këmbët! Të gjithë në vallëzim! Në rastet kur përzgjedhja e çifteve ishte veçanërisht e goditur dhe qesharake, kërcimi zgjatej. Porta hapej, mbyllej, hapej sërish, kurse të fatzinjtë vazhdonin të robtoheshin në ritmin e valsit, me gulç dhe qarje nga stërmundimi, në maksimumin e sforcimit në pritjen e kotë të mëshirës.
Vetëm kur kapërceva fatmirësisht rrugën Hllodna, m’u shfaq tabloja e getos ashtu siç ajo ishte në të vërtetë. Këtu njerëzit nuk kishin pasuri, as edhe thesare të fshehura. Jetonin me tregti. Sa më thellë futej robi në hinkën e rrugicave të ngushta, aq më e gjallë dhe e pacipë bëhej tregtia. Gra, me fëmijë lidhur fustaneve, u prisnin rrugën kalimtarëve, në përpjekje për t’u shitur ndonjë copë torte vendosur në pjesë kartoni, çka përbënte gjithë katandinë, nga shitja e të cilës do të varej nëse të vegjlit do të mund të hanin në darkë ndonjë krodhë buke të zezë. Pranë tyre hebrenj të moshuar të uritur, tërërisht të transformuar, provonin zëngjirur të tërhiqnin vëmendjen e njerëzve tek ca veshje zhelane me shpresë se mund të arrinin t’i kthenin ato në të holla. Meshkuj të rinj tregtonin flori dhe valutë, bënin një luftë të zjarrtë dhe të paepur për sahate të deformuar, kapëse zinxhirësh ose kartëmonedha dollarëshe të pista dhe të shpëlara, të cilat i shihnin në dritë për të konstatuar nëse ishin kallpe dhe të pavlera, ndonëse shitësi përbetohej se “janë pothuaj të reja”.
Rrugëve të mbingarkuara lëviznin me zhurmë tramvajet me kuaj, të ashtuquajturat “kohnhellerka”, duke çliruar nga boshtet dhe trupat e kuajve masën kompakte të turmës së njerëzve, njëlloj siç nxjerr anija ujin nga poshtë kiçit. Quheshin kështu nga emrat e pronarëve të tyre – Kohnit dhe Hellerit, dy hebrenj të pasur që i shërbenin gestapos, falë së cilës kishin mundur të vinin pasuri të madhe. Për shkak të tarifës së lartë të transportit vagonat mbusheshin ekskluzivisht me më të pasurit, të cilët hynin në geto veç për kontakte tregtie. Kur zbrisnin nga tramvajet nëpër stacione, tentonin të hynin sa më shpejt të ishte e mundur në dyqan apo zyrë ku kishin për të zgjidhur ndonjë gjë dhe që paskësaj të kapnin sërish tramvajin që do t’i nxirrte nga kjo rrugë e llahtarshme.
Përshkimi i distancës nga stacioni tek dyqani më i afërt nuk ishte gjë e lehtë. Momentin e takimit me pasunarin e prisnin dyzina të tëra lypësish, që, duke shtyrë njëri tjetrin, e kapnin atë për rrobash, i zinin rrugën, me të qara, të bërtitura ose kërcënime. Për pasunarin ishte e palogjikshme t’i dorëzohej mëshirës dhe t’i jepte lëmoshë lypësit. Dhe atëherë poterrja shndërrohej në ulërimë dhe si reagim ndaj kësaj shenje nga të gjitha anët vërsuleshin varfanjakë të tjerë që e rrethonin bamirësin, fytyra mjerane verdhacuke, fëmijë mbushur me gjendra që ua nxirrnin para këmbëve, gjeste lutëse duarsh, sy pa dritë, gojë pa dhëmbë që qelbnin erë, një masë e tërë që përgjërohej për mëshirë në këtë moment të fundit para vdekjes, sikur ky fund mund të shtyhej për më vonë falë pikërisht kësaj mbështetjeje të atypëratyshme.
Brenda në geto mund të hyhej me rrugën Karmelicka- me të vetmen që të shpinte atje. Të mos përplaseshe me njerëzit këtu ishte diçka e pamundur. Masa e dendur e njerëzve nuk ecte, por veç përplasej dhe ngjishej përpara, duke krijuar rrathë përqark tezgave si dhe gjire qetësie në hyrjet e pallateve, prej nga vinte era e rëndë e shtrojeve të paajrosura, të mykura, e yndyrës së prishur dhe fekaleve në dekompozim. Për çfarëdolloj shkaku turmën e kapte paniku dhe atëherë zhvendosej sa në njërin aq edhe në tjetrin krah, me dihatje, shtrëngime, klithma e mallkime për këtë lloj bote. Rruga Karmelicka hynte tek rrugët veçanërisht të rrezikshme. Përditë në të kalonin makinat e burgut. Sillnin të burgosur nga Pawiaku, që nuk dukeshin fare matanë dritareve të vogla me thurrje dhe xhamave po aq të vegjël në ngjyrë qumështi, për në komandën qendrore të gestapos në bulevardin Shuha dhe merrnin mbrapsh në kthim atë çka mbetej nga marrja në pyetje: zhele të gjakosura me kocka të thyera, veshka të hequra dhe thonj të shkulur. Shoqëruesit nuk lejonin asnjë t’u afrohej këtyre makinave ndonëse ato ishin të blinduara. Kur merrnin kthesën tek Karmelicka, që ishte kaq shumë e ngarkuar saqë me përpjekje maksimale njerëzit nuk mundeshin të fshiheshin madje në hyrjet e pallateve, ata të gestapos nxirrnin trupin nga makinat dhe godisnin turmën me shkopinj si t’u vinte për mbarë. Një gjë e tillë nuk do të ishte edhe aq e tmerrshme sikur të ishin shkopinj normalë gome; njerëzit e gestapos në këta shkopinj kishin ngulur gozhdë dhe brisqe.
Në rrugën Milla, në afërsi të kryqëzimit me Karmelickën, banonte Jehud Ziskindi. Ai ishte tregtar, kur e zinte halli- bënte edhe hamallin, karrocierin, matrapazin; kontrabandonte madje edhe mallra në muret e getos. Fitonte ku të mundej, që me shkathtësinë dhe fuqinë e tij të ushqente familjen, e cila ishte aq e madhe në numër saqë nuk munda asnjëherë ta vlerësoja saktë. Përtej punëve të tij të zakonshme Ziskindi ishte njeri plot me ideale. Vepronte në një organizatë që fuste trakte në geto dhe përpiqej të organizonte brenda saj veprimtari konspirative, anipse në këtë lëmë nuk ia thekte shumë. Mua më trajtonte me një farë nënvleftësimi, ashtu siç i takonte, sipas mendjes së tij, të trajtoheshin artistët- njerëz që nuk ia thonë për punë në ilegalitet. Gjithsesi më kishte për zemër, më lejonte që përditë t‘i hidhja një sy dhe të lexoja lajmet më të fundit që vinin drejt e nga shtypshkronja, të marra fshehtas nga burimet e radios. Jehudi ishte një nga ata optimistët e patundur. Tek mendoj sot për të, pas kaq vitesh skëterre që më ndajnë nga ditët kur ende ishte gjallë dhe përhapte ndër njerëz lajmet e tija të mira, ndiej admirim për pathyeshmërinë e tij. Nuk kishte asnjë komunikatë ogurzezë në radio që të mos dinte ta interpretonte pozitivisht. Kur një ditë prej ditësh, pasi kisha lexuar lajmet e fundit, e godita gazetën me grusht plot dyshim dhe psherëtiva:” Sot më në fund duhet ta pranosh se gjithçka është e humbur”, Ziskindi vuri buzën në gaz, mori një cigare, u rehatua në kolltuk dhe m’u përgjigj: ”Zoti Shpilman, ti nuk kupton gjë prej gjëje” dhe paskësaj nisi leksionin politik të radhës. Nga ajo që thoshte, merrja vesh shumë pak, megjithatë ai kishte një mënyrë të tillë të foluri që përmbante në vetvete një besim të fortë sugjestiv se bota ndodhej në rendin më të mirë, saqë- pa e ditur si dhe kur- më ishte injektuar edhe mua e njëjta bindje. Nga Jehud Zinskindi në rrugën Milla dilja ngaherë i përtërirë. Vetëm kur kthehesha në shtëpi dhe shtrirë në krevat analizoja sërish lajmet politike arrija në përfundimin se argumentet e Ziskindit ishin pa sens. E megjithatë në mëngjes shkoja sërish tek ai, duke u përpjekur të bindja veten se po bëja gabim dhe sërish largohesha prej tij me një dozë optimizmi që më mbante deri në mbrëmje dhe më lejonte të mbijetoja.
Ziskindi vdiq në dimrin e vitit 1942. E kapën në flagrancë: në tryezë gjendeshin pirgje të tëra me trakte, ndërsa Jehudi me gruan dhe fëmijët po merreshin me sistemimin e tyre. Të gjithë u pushkatuan në vend, pa kursyer as djalin e tyre të vogël- trevjeçarin Simhi. Ishte shumë dërrmuese për shpirtin tim kur e vranë dhe nuk kishte asnjë që të mund të ma shpjegonte këtë siç duhej. Veç tani e kam të qartë se nuk kisha të drejtë as unë, as komunikatat- por vetëm Ziskindi. Gjithçka që rrodhi më tej ndodhi sak ashtu siç ai e thoshte, ndonëse neve atëherë na dukej e pamundur.
Në shtëpi u ktheva me të njëjtën itinerar: Karmelicka, Leshna dhe Zhelazna. Rrugës u hidhja një sy të njohurve për t’u përcjellë lajmet që vinin nga Ziskindi. Pastaj shkoja në Novolipka për të ndihmuar Henrikun të ngrinte koshin me libra.
Henriku çonte një jetë jo të lehtë. Në fakt e kishte vendosur vetë dhe nuk tentonte të ndryshonte kurrgjë, ngaqë mendonte se të jetohej ndryshe do të ishte jo dinjitoze. Miqtë, të cilët çmonin cilësitë e tij humaniste, e këshillonin të hynte në policinë çifute. Tamam atje kishte gjetur siguri shumica e të rinjve që vinin nga qarqe intelektuale. Veç kësaj me pak dobiçllëk atje mund të fitohej mirë. Henriku megjithatë i hidhte poshtë kësoj sugjerimesh. Ato madje e zemëronin dhe i jepnin ndjesinë e fyerjes. Me mirësjelljen e tij të zakonshme të papërpunuar përgjigjej se nuk kishte ndërmend të bashkëpunonte me banditë. Miqtë ndjeheshin të prekur, kurse Henriku kishte nisur të dilte çdo mëngjes në Novopilka me një kosh plot me libra. Tregtonte libra – në verë qull në djersë, në dimër dridhur nga acari- pa u dorëzuar, stoik në të tijën: kur atij si intelektual nuk po i jepej shansi të kishte kontakt tjetër me librin, të paktën le të mbetej shitës i tyre, më poshtë nuk lejohej kurrsesi të rrëshqiste.
Sa herë ktheheshim në shtëpi me Henrikun dhe koshin e tij i gjenim të gjithë duke na pritur për t’u ulur në tavolinë. Mamaja u kushtonte shumë vëmendje hajeve të përbashkëta- kjo bënte pjesë në detyrat e saja ndaj përpiqej kësisoj të na jepte mbështetjen e vet. Bënte kujdes që tryeza të ishte e shtruar me mbulesë të pastër dhe pecetat të vendoseshin bukur. Para se të uleshim për të ngrënë, pudroste lehtë fytyrën, rregullonte flokët dhe shihej në pasqyrë në dukej mjaftueshëm elegante. Me një lëvizje nervoze duarsh shtrinte edhe fustanin. Nuk mundte gjithsesi të hiqte rrudhat përrreth syve, vijat e të cilave nga muaji në muaj bëheshin edhe më të thella. Nuk mundte poashtu të zhbënte thinjat që kishin nisur papritur në flokët e saj në gri të lehtë. Ndërsa ne zinim vend në tavolinë na sillte nga kuzhina supën dhe pasi na e zbrazte niste të fliste. Temat e pakëndshme i shmangte. Megjithatë kur ndonjëri prej nesh dilte padashur nga ky ritual, ajo aty për aty na priste fjalën: ”Keni për ta parë se gjithçka do të shkojë mirë”. Dhe teksa ndërronte menjëherë temë, i kthehej babait : A po të shijon Samuel?
Babai nuk tregonte ndonjë merakosje të madhe. Më tepër ekzagjeronte duke na ushqyer me njoftime të parëndësishme. Kur ndodhte ndonjë aksion ndalimesh, pas të cilit lironin dhjetëra burra, pohonte i ngazëllyer se nga një burim i sigurtë e dinte që kur gjithë burrat mbi apo nën dyzet vjeç, të arsimuar ose jo, për këtë apo për atë arsye, liroheshin- në çdo rast duhej pranuar si diçka jashtëzakonisht e gëzueshme. Kur nga qyteti vinin lajme padiskutueshmërisht të këqija, ulej i dërrmuar në tavolinë, por sa niste të hante supën gjallërohej. Në pjatën e dytë, që si rregull kishte zarzavate, bëhej më i qeshur dhe niste të llafoste shpengueshëm.
Henriku dhe Rexhina përgjithësisht qëndronin të zhytur në mendimet e tyre. Rexhina së brendshmi përgatitej për punën që bënte pasditeve. Punonte në një studio avokatie. Fitonte fare pak, por punonte shumë, sikur të fitonte me mijëra. Në qoftë se Henriku arrinte të shkëputej nga mendimet e veta, e bënte vetëm e vetëm për të nisur ndonjë zënkë me mua. Më vështronte një copë kohë me zemërim, tundte krahët dhe diç mërmëriste për t’i hapur udhë asaj që do donte të thoshte:
-Duhet të jesh ndoshta një majmun i mbaruar që të mbash kravata si ato të Vlladekut!- nxirrte nga vetja.
-Majmun je vetë, madje edhe gomar! – ia ktheja dhe atëherë zënka niste tamam. Nuk donte ta kuptonte se më duhej të bëja kujdes me veshjen ngaqë dilja në publik. Nuk kuptonte asgjë nga ato që më përkisnin mua dhe çështjeve të mia. Tani që u bë kohë që ka vdekur e ndiej që duheshim në mënyrën tonë, anipse shpesh haheshim me njëri tjetrin. Në thelb kishim karaktere shumë të ngjashme.
Më pak do të kisha për të thënë për Halinën. Ishte i vetmi person në familje që sikur jetonte jashtë saj. Ishte një tip i mbyllur dhe sa herë gjendej në shtëpi nuk tregonte asgjë nga ato që i bënin vaki ose e ngacmonin. Rrinte në tavolinë përditë e ulur sikur nuk kishte pikë interesi për problemet tona. Nuk mund të them si ishte në të vërtetë dhe kurrë nuk do të arrij të mësoj gjë për të.
Drekat tona ishin shumë modeste. Mishin pothuaj nuk e shihnim me sy, kurse të gjitha sillat mamaja i gatiste me kursim. Megjithatë ato ishin haje mbretërore krahasuar me atë që kishin nëpër pjata të tjerët në geto.
Ishte dimër, një ditë e lagësht dhjetori, nën këmbë llapashitej balta me borë, ndërsa në rrugë frynte një erë që të priste, kur rastësisht u bëra dëshmitar i “drekës” së njërit prej vjedhacakëve të moshuar. Vjedhacakë në geto quheshin njerëzit që kishin rënë në të atillë mjerim saqë për të mbijetuar detyroheshin të vidhnin. Suleshin mbi kalimtarin dosido që mbante ndonjë pako, ia rrëmbenin dhe ia krisnin vrapit me shpresë se në të do të gjenin ndonjë gjë për të ngrënë.
Isha duke ecur përmes sheshit të Bankës, disa hapa para meje po shkonte një grua e varfër, e cila në dorën e majtë kishte një kusi të mbështjellë me gazetë. Në distancën mes meje dhe gruas po hiqte këmbët zvarrë një rreckaman me supe të rënë, që po dridhej nga të ftohtit e që tërhiqte nëpër baltë këpucët e shqyera, prej nga dilnin thembrat në vjollcë të zbehtë. Papritur e pakujtuar plakushi u sul para, mbërtheu kusinë dhe po përpiqej t’ia shqiste gruas nga duart. Ndoshta nuk kishte aq fuqi, ose gruaja po e shtrëngonte shumë fort- gjithsesi nuk arriti ta zotëronte enën, e cila ra në trotuar dhe supa viskoze e nxehtë u përhap në rrugën e pistë.
Që të tre ngrimë në vend. Nga tmerri gruas i kishte ikur goja, vjedhacaku shihte një herë kusinë, herën tjetër gruan, teksa nga gjoksi i shkëputej një psherëtimë që tingëllonte si rënkim. Papritur u hodh mbi baltë dhe nisi të gjerbte supën drejtpërdrejt nga trotuari, duke e mbrojtur atë me të dyja duart nga frika se mos i ikte ndonjë pikë, pa ia ndjerë fare për reagimin e gruas që po e qëllonte me shqelm kokës, duke gërthitur dhe shkulur flokët nga dëshpërimi.
Përktheu nga polonishtja: Astrit Beqiraj
