OLGA TOKARCZUK
– NOBEL 2018
Bardo gjendet në Sudete, në njërën nga luginat që këtu janë veçanërisht me shumicë; rrudha të vogla në fytyrën e tokës, sa këmbët e pulës. Ky vend ka historinë e vet të hershme, shumë e shumë kohë më parë, këtu nxirreshin xeherorë të çmuar, ametist dhe nefrit. Qarkullojnë legjenda që ka edhe ar. Sepse shkëmbi i zakonshëm në brendësi të malit, nënshtruar presionit të madh dhe disa forcave të mistershme, pastrohet vetiu nga materia e zakonshme, destilohet po vetiu, me pika në errësirë shndërrohet në ar të pastër, i cili do të mbetet atje në jetë të jetëve. Mbase edhe për shkak të këtij floriri të nëndheshëm, këtë vend e zgjodhi figura e magjishme e Shën Mërisë, më e vjetra e këtij lloji në Silezinë e Poshtme.
Një herë e një kohë këndej kalonte rruga tregtare nga Silezia për në Bohemi dhe pikërisht falë saj lindi edhe kjo qytezë. Precipitoi në luginë dhe nuk mëton t’u ngjitet shpateve të pjerrët. Disa herë në histori për shkak të shirave, mbase edhe lëkundjeve të lehta sizmike, shpatet kanë rrëshqitur rrezikshëm, duke shkatërruar shtëpi e duke vrarë banorët e tyre. Sot mbi qytet sundon dheu i kuq- ngaqë edhe pemët nuk kanë guximin të rrezikojnë jetën e tyre- dheu i kuq përzier me shkëmbinj e që duket që përtej, si plagë në jeshillëkun e pyjeve. Qyteti i ngucur në luginë, pra, ngjet si të jetë shtrënguar nga një korsé ortopodike, sikur pa prezencën e shpateve të mprehta që e mbajnë nga të dyja anët, kishte për t’u shkërrmoqur dhe asgjësuar menjëherë.
Në fund të luginës rrjedh një lumë i vogël, kështu që shtëpitë ngjishen pranë tij dhe hyjnë tek njëra tjetra. Urat e vogla e mbërthejnë të gjithën si me tokëz. Këtu ka dy kisha, një manastir, një restorant dhe disa bare të vegjël që ofrojnë specialitetin e zonës- troftë me bajame, ka dy shkolla të arsimit bazë, një shkollë profesionale dhe pak industri të lehtë. Ka natyrisht edhe një qendër balneare- dikur tek këto burime ujërash minerale vinin shumë mysafirë- sot nga ajo kohë ka mbetur shëtitorja, disa plepa tashmë me myk dhe burimi i ujit mineral, rrethuar me stola guri. Ka mbetur po ashtu edhe një pjesë e parkut me rododendronë. Padyshim edhe grazhdi.
A e dini që Krishtlindjet i ka festuar për herë të parë Papa Liberius më 25 dhjetor të vitit 345? Që tri shekujt e gjysmë të parë nga lindja e Zotit kanë kaluar pa rënë në sy, që epifania e përvitshme kryhej pa zhurmë si rënia e një gjetheje të tharë?
Ditën nuk e zgjodhën rastësisht, kanë mbajtur me siguri parasysh trishtimin njerëzor, kur ditët janë më të shkurtra, kur fryjnë erërat dimërore të veriut, kur duket se dielli nuk do të ngrihet kurrë guximshëm në lartësitë e qiellit. Pikërisht atëherë përftohet përshtypja që e gjelbra është ngjyrë e ëndërruar, që nuk ekziston në realitet, që çdo lulëzim ishte një anomali e moçme.
Dikujt i ka shkrepur në kokë të ndërtojë grazhdin e parë, mbështetur në disa fjali të biblës, ka zbuluar disa vizione në shkrimet e shenjta të ekzaltuara, ka kujtuar ca historira të rrëfyera në apokrife.
Grazhdi po ngrihej si një qytet- ngadalë, me durim, duke nisur nga një shenjë e vetme që përcaktonte vendin e shenjtë- fillimisht nëpër kisha u vendos vetëm djepi- ky vend çuditërisht banal i lindjes së Zotit, më pas në të vendosën edhe figurën e fëmijës. Akoma më vonë u shfaq edhe nëna e tij – një grua ulur me fëmijën në krahë, nga fëmija godet e bardha, gjë që e bën fytyrën e femrës të duket më e errët. Mirëpo me këtë kishte nisur procesi i përshtatjes, i cili kishte për të vijuar pafund- duhej edhe një burrë përderisa ishte gruaja me fëmijën, duheshin dëshmitarët e kësaj ndodhie, njerëz dhe kafshë, do të duhej edhe natyra e mrekulluar nga kjo lindje – guvë, qiell, yje, engjëj që dukeshin interesantë përtej perdeve të kupës qiellore.
Qysh nga ajo kohë kau dhe gomari që janë duke vështruar foshnjën lakuriq në sy kanë një pyetje memece: mos vallë Zoti njerëzor ka lindur edhe për kafshët? Po, po, ashtu është, u përgjigjej butë gruaja duke treguar me dorë dashin. Atë moment në grazhd kishin hyrë tre Mbretërit- ylli polar u pat treguar udhën. Engjëjt u vëllazëruan pa protesta me pastorët interesantë. U bënë shumë, potere, si në çdo panair vjetor.
Shën Françesku ishte regjisori i parë- e uli Jezusin e vogël në kashtën erëmirë dhe me këtë gjest të thjeshtë e hapi grazhdin për emocione njerëzore. Atje ku brishtësia e trupit njerëzor mplekset me fuqinë e ngjarjes kozmike, koha përtërihet. Dhe duke qenë se koha pa rrëfim është e vdekur dhe mund të mos ekzistonte fare, kërkohet që në këtë moment të thirret për të luajtur në një ritëm unazor po një engjëll- i cili do të paralajmërojë ndodhinë; arratinë me gomar, kërkimin e strehëzës, gjetjen e guvës, momentin e errësirës, në të cilin kryhet lindja sekrete nga trupi i femrës, madje edhe drita qysh nga ky çast ka për të ndërruar vend shumë herë me errësirën. Në qiell duhet të jetë ylli udhërrëfyes, suita e Tre Mbretërve, një sasi marramendëse detajesh, përnderimi i tyre bëhet mekanik që të mund të riprodhohet pafundësisht- sa i ëmbël është për syrin ky akt përkore! Por është edhe hapësira- edhe ajo dëshiron të ketë diçka për të thënë- Lizbona, Saragossa, Praga, Mynihu, Viena dhe Ollomunieci, Brno dhe Krakovi, Lvuvi dhe Buennos Aires-i i largët- çdo vend i tokës dëshiron të jetë dëshmitar i lindjes së Zotit dhe ta blatojë atë me diçka konkrete- bimët e zonës, mollë apo shegë, fusha gjeometrikisht të përsosura të mbjella me patate apo plantacione me portokalle…Dhe përderisa kemi hapësirën, duhet edhe materia- lënda duhet të përfshihet në lindje- Jezusi do të lind prej dylli dhe qelqi, nga terakota dhe briri i elefantit, nga druri dhe guri. Do të jetë në përmasat e një purteke, në dimensionet e një fëmije normal, por edhe më i madh, ngaqë është Zoti dhe masat njerëzore nuk kanë të bëjnë me të.
Grazhdi në Bardo përmendet për herë të parë në vitin 1591 në dokumentin e jezuitëve “Excursio Glacensis, do të thotë Konvertimi i Tokës së Klloxkit”. Nuk dihet megjithatë si dukej atëherë dhe kur u krijua. Jezuitët kundërreformatorë me siguri patën vendosur ta zmadhonin dhe shenjtëronin. E kanë pasur obsesion shenjtërinë. Përfytyronin skena të lëvizshme, të ndryshueshme- që engjëlli të paralajmëronte bindshëm duhej të shfaqej dhe zhdukej, Jezusi i vogël le të mësonte në tempull duke lëvizur dorën, edhe ylli le të zhvendosej nëpër kubenë qiellore të drunjtë në ritmin e një kërmilli qiellor. Kishin sjellë nga Tiroli një specialist për grazhdet e lëvizshme- njëfarë Ksavery Nisa, i cili pat kaluar këtu ca mote të mirë, duke e ribërë dhe përsosur grazhdin, por që pat vdekur para kohe. Kishte lënë për fat një çirak shumë të zotë, – endacak,- Mihal Klahrën- i cili kishte marrë përsipër vijimin e punimeve. Nëse figurat e Nisa-s ishin jashtëzakonisht realiste dhe të përpunuara në çdo detaj, këto të Klahri-t, për shkak të ndryshimit të shpirtit të kohës, ishin të stilizuara dhe të thjeshtëzuara. Me kohë ato dukeshin sikur botën e grazhdit e popullonin dy raca njerëzish dhe dy lloje kafshësh. Me vdekjen e Klahr-it plak, veprën e vazhdoi i biri, Mihal Ignaci, por edhe ai kishte dorë tjetër dhe duke qenë se porositësit e dikurshëm tashmë kishin vdekur, nuk dihej mirë cilës ide t’i përmbahej. Grazhdi sikur po rritej për hesap të vet, duke iu afruar në mënyrë diskrete rregullit, pa pyetur tashmë për vdekjet e krijuesve të tij. Më vonë ishte shfaqur njëfarë Jeschke, usta altarësh, i cili i dha grazhdit thellësi më të madhe, duke ngritur skena të tjera, por edhe qiell. Pas tij shtoi të vetën edhe një çek nga rrethinat e Kralikut, çka atëbotë ishte koncept më i avancuar europian i grazhdeve dhe, në frymën e modës së Tirolit, e shndërroi të tërën në një lloj teatri kukullash. Figurat e dikurshme tani gjendeshin në transmisione të lëvizshme, në qarqe të padukshme për syrin e njeriut dhe lëviznin me ndihmën e një maniveli. Ky çeku, apo pasuesi i tij, shtoi edhe disa skena të tjera, të tilla që po ajo guvë me Fëmijën dhe Familjen e Shenjtë sikur gjendeshin në në plan tjetër, ajo duhet qëmtuar dhe nxjerrë nga turma me ngjyrat e njerëzve, kafshëve, shtëpive, drurëve, objekteve. Gjithë kjo masë shtillej, lëvizte në formë rrethore, dilte dhe kthehej në të njëjtin vend. Kështu që kur u shfaq një specialist i shquar i grazhdeve nga shekulli XIX, murgu Helbig, i kishte mbetur vetëm ta zmadhonte në hapësirë Grazhdin e Bardo-s. E bëri në një mënyrë shumë origjinale- e futi në kub të madh prej xhami, e rrotulloi rreth bishtit të vet, lidhi fillimin me fundin, do të thotë bëri diçka që skualifikonte një herë e mirë kohën lineare.
Këto njoftime të hollësishme i përfshiu në punimin e saj një femër, banore e Bardo-s, të cilën le ta quajmë thjesht Maria Kovalska, duke fshehur kësisoj emrin e saj të vërtetë, gjë që në dritën e fakteve të mëtejmë ka për t’u dukur me siguri manovër e goditur. Ajo ishte një mësuese nga Grodno, piktore, që kishte ardhur në këto anë pas lufte, sikundër edhe banorë të tjerë, dimrin e vitit dyzetë e gjashtë. Gjatë transferimit nga Lindja, me gjasë pat humbur fëmijën e vogël, ka shumë mundësi që kjo të ketë ndodhur në Vigjiljen e acartë. I shoqi i kishte rënë disa vite më herët, i kapur nga rusët dhe i shpënë në Lindje. Për fat të keq nuk di asgjë të sigurtë për këtë temë. Di veç një gjë që ajo kishte një arsimim të lartë artistik, kështu që natyrshëm i ra asaj për hisé të siguronte këtë objekt antik. Me këtë rast kishte marrë edhe shtëpi në po atë godinë ku ishte vendosur grazhdi- një ndërtesë e zymtë, dykatëshe mbështetur në skarpat.
Sot vështirë të thuhet si dukej grazhdi menjëherë pas lufte. Mund të mbështetemi kryesisht në punimin e asaj gruas Kovalska, e cila me shumë ndjeshmëri dhe merak kishte mbërritur tek të gjitha burimet e mundshme, në masën më të madhe gjermane. Përshkrimin e saj të hollësishëm e mbështeste me fotografi, cilësia e të cilave lë shumë për të dëshiruar- pjesa dërrmuese e detajeve në ato foto as që duken fare.
E sigurtë është që grazhdi zinte pothuaj gjithë hapësirën. Ishte një kub prej xhami që nuk i linte asgjë mangët një cope të stërmadhe akulli. Në qendër, në një shtyllë druri të latuar, fshihej një mekanizëm. Çdonjëra prej katër skenave ishte pothuaj dy metra e gjerë, teksa hapësira e grazhdit dukej shumë më e madhe, ngaqë artistët e mëparshëm këtë hapësirë e kishin shumëfishuar duke e prerë me një perspektivë dramatike, realizuar me të njëjtin truk si kori i vendosur në podiumin e skenës bën që “largësia” të thotë thjesht “më pranë qiellit”. Ndijimi i thellësisë e përforconte edhe më këtë gjënë e vogël të jashtëzakonshme në muret e brendshme që fshihnin mekanizmin që vinte në lëvizje figurat- në ajrin e bojatisur ngjiteshin trajta gjysmë të tejdukshme të të gjitha qenieve të mundshme: kafshë, njerëz, djaj, engjëj, insekte, hibridë, përbindsha që vjellin zjarr. Konturet hynin tek njëri tjetri, njollat e ngjyrave përziheshin dhe shumëfishoheshin si të kapura në një lëvizje të përjetshme transformimesh të pandalshme. Një lloj teknike transparente pikture bënte gjithsesi që ato të ishin përherë të dallueshme dhe të dilnin guximshëm nën të tjerat në mënyrë të atillë që përftohej përshtypja që hapësira e rrafshtë ka thellësi dhe që shumica e qenieve zgjatet në një dimension tjetër, këtë radhë të pafund. Qielli ishte plot e përplot me këto trajta fluide. Mbinin nga çdo copë e vogël e hapësirës duke mbushur tablonë me një mijë flluska sapuni. Bebet e tyre të syrit fiksonin qiellin. Gjithçka vëzhgohej ndërsjelltazi, asnjë lëvizje nuk i shpëtonte vëmendjes së syrit të çdokujt. Dhe ky vështrim i amplifikuar fiksohej tek shikuesi një mijë herë, ndërgjegjshëm, vëmendshëm.
E gjitha kjo shërbente si sfond për qiellin, panoramën, skenat dhe figurat, ndoshta madje edhe për kohën, e cila këtu ishte pak e mangët ngaqë i mungonte disi lineariteti dhe rregulli, sillej rrëmujshëm brenda këtij kubi të qelqtë si një pështjellim ajri.
Në mesin e këtij kaosi të hareshëm ngulitej Adami me Evën pranë një molle, të dy golomeshë, plot hire, duke parë njëri tjetrin edhe me dashuri, ende para mëkatit. Sakaq në faqen ngjitur shfaqej një kokërr molle në madhësinë e manit të tokës dhe një shpatë e praruar shndërriste nga përtej reve. Me këtë mbyllej turpshëm linja e rënies për të dalë në skenë vëllezërit e sherrosur ku aty për aty, pa kurrfarë paralajmërimi, shfaqet plaku që shtyn drejt barkës një kafshë ekzotike. Pranë tij Moisiu që godet me stap në shkëmb, ndërsa më tej profetët dhe do farë figurash jo fort të qarta, që kërkojnë identifikim, të rreshtuara në radhët e dymbëdhjeta, të dhjeta dhe të shtata. Figurinat në taracat e sipërme po vogëloheshin- ato në majë fare, pranë qiellit, do të thotë, larg, ishin bërë si ca toptha druri të përafruar në dukje vetëm me njerëz, mirëpo që të mund të zbuloje këtë marifet, këtë mashtrim të vogël, do të duhej të hiqje xhamin, të fusje kokën dhe më e mira ta shihje këtë gjë me lupë.
Turistëve, atyre që u kishin ardhur në majë të hundës vizitat dhe që tani kishin ardhur për të parë grazhdin, u mjaftonte veç kërshëria plot admirim, mirëpo Maria Kovalska, që këtu ishte e vetmja guidë, i shtynte përpara, do të thotë të bënin rrethin e plotë; ishin nisur nga një pikë dhe aty duhej të përfundonin- fëmijë që mbeteshin gojëhapur nga mrekullia, pëshpërima plot mahnitje të të rriturve.
Në sfondin e këtij qielli të shthurrur, në plane të tjera, të cilat me lehtësim të shkoqur i kishin çliruar nga kontekstet fetare, ishte ndërtuar me dru dhe letër-mâché një maket tridimensional i kodrave, fshatrave dhe qytezave, minierave dhe fabrikave. Në këtë nivel figurat kishin fituar befasisht jetë konkrete, ndonëse ende të palëvizshme. Figurinat njerëzore të bëra me finesë, kominoshet e minatorëve të sajuara për bukuri, fustanet e damave (kapelat në miniaturë ngjanin me ëmbëlsirat e krishtlindjeve), kostumet e burrave, veshjet popullore jo fort të përcaktuara, mbushnin panoramën. Këtu, në këtë palëvizshmëri kozmike, ndodhnin dhjetëra histori njëherazi – nga poshtë Magët ndiqnin yllin, i cili pas një rrethi i shpie tek Foshnja në djep. Në të njëjtën kohë pranë është Jezusi, tanimë i rritur që i zgjat Judës faqen për puthje, kurse Ponc Pilati lan duart në një lavaman që imiton takëmet viktoriane. Pas tij një kërriç me turi qesharak prej miu ngrinte para Herodit Familjen e Shenjtë në mesin e minatorëve që dukeshin duke punuar në shpatet e një mali prej letre. Miniera hapej drejt zemrës së malit si sezam, nga brenda shndriste qymyri, që për ç’arsye digjej kuqërremsh. Përqark shtëpive të fshatit kullotnin lopët, ndërsa pas tyre një fabrikë ngjyrë tulle dhe një rrugë plot me vetura të vogla démodé në një afërsi të rrezikshme me grupin e shqytarëve që adhurojnë Fëmijën.
Nuk kishte të sosur ky rrëfim me figura, por nuk kishte as parim, skenat kalonin tek njëra tjetra, mplekseshin papritur me një element të vetëm. Historitë plotësoheshin në anën e kundërt si një këngë me dy zëra.
Mekanizmin e vinin në punë me kursim, dy apo tri herë në ditë në varësi të sezonit. Grazhdi atëherë gjallërohej dhe ishte e vështirë ta përshkruaje, sepse lëvizja i jepte gjithë kësaj edhe një dimension tjetër, doza të vogla të kohës rrethore, nëse në njërën anë ngrihej në fluturim mjelma e rezervatit, në anën e kundërt lepuri hynte në strofkull. Goditjet e çekanëve në kudhër ishin lidhur me përkundjen monotone të djepit të Jezusit, lëvizja e makinave në rrugë në një farë mënyre nxirrte minatorët nga miniera, ndërsa vallja e fshatarëve me veshje popullore provokonte procesionin e dymbëdhjetë Apostujve. Lopët ngrinin kokat, nga Varri i Perëndisë dilte një zvarranik, barprerësit merrnin hov me kosat në duar, dielli rrëshqiste në horizont, në kodër rrotulloheshin krahët e mullirit me erë. Vënia në punë e mekanizmit po lëvizte figurat, mirëpo ndalte vizitorët- befasoheshin dhe përpiqeshin aty për aty të vështronin gjithë rendin e lëvizjes të kuptonin si funksiononte mekanizmi. Kur dora-dorës nisnin të ndërgjegjësoheshin se sasia e figurave dhe skenave ishte tepër e madhe për t’u përmbledhur, nisnin sërish t’i vinin qark duke zbuluar me zor lidhje të veçanta. Por asesi gjithë misterin e grazhdit.
Shënimi i parë që pat gjetur Maria Kovalska lidhur me grazhdin në gazetën e dikurshme sileziane, kishte qenë një artikull i shkurtër i paraluftës mbi atraksionet turistike të qytezës. Në të ishte shkruar: “ Grazhdi bën përshtypje aq të madhe tek besimtarët saqë nuk munden të mbajnë dot lotët.” Mund të përfytyrohet se Kovalska me këtë fjali të jetë ndjerë e çliruar nga mëkati. Ka mundësi që – siç tregonte zoti M., ndihmës dhe mbikëqyrës- të ketë qarë teksa shihte funksionimin e grazhdit.
Kishte qenë verë, një vit pas mbarimit të luftës, kur zoti M., kishte riparuar mbulesën dhe kishte sajuar një çelës të posaçëm për kurdisjen e mekanizmit.
Atë që për herë të parë kishin parë të dy bashkë, mekanizmin, e di nga zoti M., i cili për fat të keq nuk është gjallë. Kishin ngritur mbulesën metalike dhe parë si në pus me elektrik dore lëvizjen e sustave, ingranazheve dhe transmisionit. Të përbrëndshmet e pluhurosura të një sahati. Mund të imagjinohet se një pamje e tillë të mbetet në mendje. Ka shumë mundësi që ndoshta çprej asaj dite Maria Kovalskës t’i ketë dalë në ëndërr, çdo herë ndryshe, -ose i hiperbolizuar në përmasat monstruoze të ndonjë qyteti, apo e kundërta – brendësia përndritëse në miniaturë e orës së grave.
Herë tjetër kishin parë brendësinë e grazhdit kur mekanizmi ishte ndalur, kishte çarë atëherë nëpër borë për tek zoti M., i vetmi njeri që mund ta këshillonte për gjësend, ndërsa ai i përgjumur, me xhubin hedhur mbi pizhama, ngrinte çantën me vegla. Në të vërtetë nuk dihet si mundi ta riparonte mekanizmin. Thoshte që fillimisht me një pompë gome (me siguri që kishte mbetur nga vdekja e ndonjë foshnje) kishin hequr pluhurin dhe pastaj me pambuk ngopur me alkool kishin pastruar mekanizmin. Zoti M. kishte spostuar me pincë një cep llamarine dhe gjithçka kishte lëvizur. Megjithatë Kovalska e dinte që një ditë defekti do të përsëritej, nuk përjashtohej që këtë radhë i gjithë Grazhdi i Bardo-s të ngecte përgjithmonë. Zoti M. ishte i mendimit që në të ardhmen gjithçka të bëhej elektrike, që të hiqej dorë nga maniveli primitiv, mirëpo një ndryshim i tillë do të kërkonte remont serioz. Poqese përmbushej ideja e zotit M. do të mjaftonte vetëm një shtypje butoni. Sa të hidhej ideja do të përfshiheshin specialistët nga Vrocllavi që do të ndalonin çdo lloj ndërhyrjeje arbitrare.
Kjo Kovalska bënte sa mundej- mbante për shembull në gjithë mjedisin të njëjtën temperaturë, dhe kjo ishte vërtet e vështirë- furnizimi me qymyr nuk ishte gjithmonë i mjaftueshën në dimrat e acartë, ndërsa në verë çatia e keqizoluar bënte që brenda të ishte zheg i padurueshëm.
Në vitin e dytë të paqes në Bardo nisën të vinin ekskursionistë nga shkollat, fillimisht nga rrethinat, më pas nga e gjithë Polonia- turmë që rritej çdo pasdite në pritje për t’u bërë tridhjetë vetë. Bënte kujdes që të mos vihej në punë mekanizmi për një numër më të vogël vizitorësh- hera herë i duhej të vetëpërmbahej për të mos u thënë të mbanin frymën, të mos lëshonin avull nga goja, të mos çlironin dioksid karboni, të mos e shtonin lagështinë e ajrit. Ca kohë më vonë në hyrje kishte sajuar një dyqan të vogël suveniresh- kishte porositur kartolina me grazhdin, një seri fotosh të lidhura fizarmonikë. Donte të kishte gjithashtu edhe guida në Sudete, mirëpo të tilla nuk ekzistonin ende në polonisht, përkthimet sapo kishin nisur dhe dihet që në këto raste nuk bëhet fjalë vetëm për përkthim. Grazhdit i duhej dhënë frymë sllave, prezencë polake.
Kjo ishte e gjitha çfarë mund t’u ofronte ekskursionistëve të shkollave dyqani i vogël pranë Grazhdit të Bardo-s. Kur në mbrëmje mbyllte dyert e godinës së grazhdit me çelësin e madh pothuaj antik, drithërohej nga frika e hajdutëve, zjarrit, shkarjes së dheut, përmbytjes, rrufeve, stuhisë, suferinës që mund t’i vërviste çatinë.
Zoti M. tregonte sesi ajo kalonte në grazhd ditë të tëra. Shpesh e shihte sesi përkulej para ndonjërës prej faqeve të murit dhe me tundje koke ndërronte pikëvështrim. Zoti M. e merrte me mend ku e kishte hallin- në një numër kaq të madh planesh aty edhe një diferencë e imtë e perspektivës mund të ndryshonte aq shumë fushën e shikimit saqë mund të shfaqej një kuptim i ri i skenës.
Le të marrim për shembull Tre Mbretërit. Kur i sheh si përkulin kokat para Fëmijës në grazhd, si ulin madje kuajt dhe devetë e tyre, ishte e qartë se bëhej fjalë për Lindje. Por ata mund të shihen edhe në sfondin e peizazhit, shkëmbor, shkretinor dhe pakëndshmërisht shkretor- në këtë rast përftohej përshtypja se kishim të bënim me një kamp cirku, i cili ka pushuar për një çast dhe tani të gjithë po përkulen mbi burimin e ujit për të shuar etjen. Apo edhe më ndryshe akoma- më lart, në një plan tjetër, duken koret qiellorë, qindra engjëj që qëndrojnë në rresht krahëhapur, kryengjëjt e artë dhe fronat mbretërorë në kornizën qiellore dhe atëherë këta tre burra me rroba të shtrenjta dhe me suitën dukeshin si të ishin donatorët e tablosë së shenjtë, të cilët, sipas zakonit, vendosen në këmbët e shenjtëve. Dhe kësisoj mund të argëtoheshe me ditë të tëra. Gjë që e bënte gjithashtu edhe kjo Kovalska.
Zoti M. fliste për të me keqardhje. Me gjasë asgjë nuk zgjon tek meshkujt një keqardhje të tillë sa një grua e vetmuar. I kthehej me ngulm fëmijës së humbur, nga e cila nuk mund të ngrihej dot asnjë nënë. Ndoshta për këtë shkak kishte për të respekt në distancë pavarësisht atyre alarmeve të natës kur e thërriste të shkonte pas orarit të punës, ndonjëherë edhe gjatë natës, për të kontrolluar nëse gjithçka ishte në rregull, se mos mungonte gjësend, apo nëse diçka nuk ishte në vendin ku duhej të ishte. Zoti M., një njeri i thjeshtë, që gëzonte kënaqësitë e jetës, e konsideronte grazhdin si një objekt të bukur e të ndërlikuar, falë të cilit kishte punë të përhershme. Merrej me pastrimin e mjedisit, kujdesej për gjithë godinën, kryente riparime të vogla, mbante kopshtin e vogël para hyrjes. Grazhdin e njihte mjaft mirë, e kishte të regjistruar në tru, megjithatë asnjëherë të gjithin. Mbante mend figura të veçanta, për shembull njeriun me hejbe dhe qen ose grupin e minatorëve që luanin damë. Nuk mundej gjithsesi ta tregonte të gjithin. Ndaj edhe ndihej i pasigurtë tek dëgjonte ankesat nervoze të Kovalskës se në grazhd diçka mungonte nga ato që ishin. Nuk ishte e mundur që ndokush të mund të hynte në godinë, të hapte kutinë e mbyllur prej qelqi dhe të nxirrte prej andej ndonjë figurë. Kështu që ankesat e saj i merrte si histeri të shpirtit të saj të molepsur, si simptoma të një çmendurie të lehtë jokërcënuese. “Vërtet nuk ka pasur rosa në pellgaçe?”, e pyeste me nervozizëm. “A nuk notonin në ujë rosat e vogla me ngjyra?”. Zotit M. nuk i vinin ndërmend kurrfarë rosash. Mirëpo ngaqë ajo këmbëngulte aq shumë edhe ai fillonte të dyshonte se ndoshta me të vërtetë mund të kishte pasur rosa por që më herët nuk i kishte vënë re, pellgaçja ishte në madhësinë e një monedhe. Ndoshta tek pastronte herën e fundit kasetën mund të kishte rrëzuar me mëngën e këmishës pjesë rreth pellgaçes dhe ato të uruara rosa, në madhësinë e një kokrre gruri, siç e përfytyronte, mund t’i ishin ngjitur tek leshi i ashpër i trikos dhe të kishin rënë.
Rosat. Bëzhdila të vogla druri të lyera me penel tepër të hollë. Me qafa të gjelbra dhe sqepa të kuq- të tilla u shfaqën një ditë prej ditësh në grazhd. Po u gëzohej rosave. U bë më mirë që u shtua diçka sesa të hiqej.
Ajo, kjo Kovalska, shkonte shpesh atëkohë në Vrocllav, seç regjistrohej në disa kurse, mësonte gjermanisht. Zoti M. ndizte stufën në shtëpinë e saj që të mos i ngrinin lulet. Tregonte se atje ajo kishte një atelie të vogël- bojëra, beze, gjithë çkanë artistët. Në shkollë në Bardo drejtonte rrethin e pikturës. Kohë pas kohe i sillte ndonjë gjë nga ato që i kishte me tepri: ndonjë trajsë me arra të mbledhura në kopësht, ndonjë kosh të vogël me luleshtrydhe, në vitin kur bëheshin me bollëk në bahçen e tij, ndonjë kavanoz me reçel ftoi nga duart e gruas së tij. Gjithsesi me të nuk merrej vesh me tamam. Me tamam- do të thotë të kishte raporte të tilla që të ulej ndonjë natë në tavolinë, të hapte ndonjë shishe vodkë dhe të llafosej. Do të ishte gjë tjetër po të ishte burrë, ajo për të gjithë rreth e qark mbetej një grua e vetmuar që kishte humbur dikur fëmijën dhe burrin. Nganjëherë ndonjë fatkeqësi të mban larg përgjithnjë. Dora e perëndisë, thoshte, u zgjatet njerëzve të prekur nga fatkeqësi dhe i vendos ata disi më lart se të tjerët, apo pak mënjanë, me qëllim që të dojë t’i bëjë duart hinkë dhe t’i thërrasë e t’i ftojë sërish.
Vetëm pas një farë kohe, gjatë riparimeve të vogla, zoti M. vërejti, se në grazhd gjithmonë diçka shtohet, diçka ndryshon. Për shembull treni ecte lart, tamam nën koret qiellorë në sfondin e panoramës dimërore bojatisur me të shpejtë. Ishte gdhendur saktësisht në dru, më pas i lyer- një lokomotivë e vogël dhe disa vagonë, por jo për pasagjerë, vetëm vagona mallrash. Për këtë ishte i sigurt- treni më parë nuk ekzistonte dhe kur shkoi tek ajo për t’i treguar i emocionuar, në çast kuptoi faktin evident- ishte ajo që e kishte bërë trenin, më herët edhe rosat. Atë moment edhe ai qëndroi në vend, ndezi një cigare dhe iu kthye me ngé punëve të tij, për të rregulluar një ulluk të dëmtuar, pastruar oborrin apo edhe të digjte gjethet. Më vonë nuk i ra në sy që e dinte. E pranoi trenin si të ishte atje gjithmonë. Hera herës merakosej se mos e merrte për idiot, megjithatë në fund i dha dum që është tashmë aq plak sa të mos e çaj kokën për gjëra të tilla. Përse t’i bëhej vonë ç’mendonte ajo për të? Në fund të fundit ajo ishte një grua që kishte humbur fëmijën, njerëzve të kësaj prerjeje u takon një lloj i posaçëm mirëkuptimi. Kështu që vitin pasardhës, e pastroi trenin nga pluhurat njëlloj si Jezusin, Shën Mërinë dhe Tre Mbretërit, njëlloj si minatorët pendëpupël, shtëpizën me kopësht, në ballkonin e së cilës familja e vogël qëndronte në tavolinë, njëlloj si togën e ushtarëve dhe tankun që vinte pas tyre, njëlloj si Jezusin-fëmijë që mësonte në faltore, mullirin me erë, çiftin që vallëzonte në dasmë, njëlloj si skeleritë përreth rrënojave dhe muratorët që punonin. Madje as që mendonte fare çfarë kishte qenë e çfarë ishte shtuar. Kishte përshtypjen që çfarëdo t’i shtohej grazhdit do ta gjente vendin e vet, do të shkrihej në peizazhin plot e përplot me engjëj. Po, kështu është, këtu shkonin edhe figura të vogla njerëzish me njolla gjaku në këmishat e bardha, tehet e vegjël të trikëmbshave, figurat gri në sheshin rrethuar me tela me gjemba, kullat e vrojtimit mbushur me tyta karabinash të vogla. Le të jetë edhe kështu, thoshte me vete. Le të gjejnë vendin e tyre edhe fshatrat e djegur dhe rrënojat e qyteteve, pse jo edhe varrezat në miniaturë me kryqe më të hollë se kunjat e shkrepses. Le ta ketë, mendonte, është duke bërë një gjë të mirë, nuk prish, por shton, edhe më shumë madje nga ç’mund të riparonte. Më tepër nga ç’mund të kujdesej.
Dhe kështu rrodhën disa vjet, gjatë të cilëve mekanizmi kishte ngecur disa herë, një herë vërtet seriozisht, saqë u desh të thirrej një specialist nga Polonia qendrore, por edhe ai nuk qullosi ndonjë gjë të madhe. Tha të mbyllej grazhdi dhe të mos vihej në punë me manivelë. Sigurisht që zoti M., nën përgjegjësinë e Kovalskës, riparoi kushinetën e dëmtuar, ndërroi ndërkaq edhe dy rrota të dhëmbëzuara si dhe krikun e vogël. Për grazhdin shkruan gazetat, larg, në Varshavë, dhe qysh prej asaj kohe turistët që bridhnin maleve zbrisnin posaçërisht në Bardo për të parë grazhdin. Madje edhe kalimtarët, të gjithë ata që shkonin në Çeki apo në të kundërt, ekskursionistë dhe udhëtarë të zakonshëm që vizitonin familjarët, edhe nëpunësit me shërbim, ba, aty edhe shoferët e trajlave që kalonin këtyre anëve tranzit, të gjithë që kalonin këtej, shkonin të shihnin grazhdin. Kovalska paraprakisht u kishte nxjerrë librin e përshtypjeve që të mund të hidhnin impresionet e para, duhet të ketë qenë e sigurtë se do të ngazëlleheshin, nevoja e nënshkrimit në grazhd, qoftë edhe në formën çuditërisht banale të librit të përshtypjeve, i shtyn ata drejt tavolinës për të kapur lapsin e lidhur dhe të shkruajnë “Jam nga Krakovi, deri tani kam parë shumë grazhde, por ky i kaloi pritshmëritë e mia më të mëdha”, ose “Marisha nga Gdanjsku, jam tetë vjeçe. Më shumë më pëlqen çifti i ri dhe dasma që kërcen”, apo “ Ich heisse Thomas Schultz, das ist schön”.
Ky libër është i vetmi suvenir që ka mbetur nga Grazhdi i Bardo-s. Në vitin 1957, pas shirave pranverore skarpati rrëshqiti sërish, sikundër kishte ndodhur disa herë në të shkuarën. Ndërtesa ku ishte montuar grazhdi u dëmtua seriozisht- kishte rënë një nga faqet e murit që kishte shkatërruar gjithë konstruksionin. Specialistët nga Universiteti i Vrocllavit arritën të shpëtonin fare pak. Shkencëtarët çmontuan atë çka kishte shpëtuar, nxorën nga balta pjesët e mbetura, i shpunë në muzeum dhe i konservuan në arka. Grazhdi në copa përfundoi nëpër magazina dhe atje është duke pritur kohë më të mira. Me siguri nuk ribëhet dot i gjithi, sidomos që pas vdekjes së Kovalskës askush nuk e di si dukej. Nga ajo kishte mbetur ky punim i shkurtër me disa fotografi të paqarta, disa copa gazetash, pak shënime nga para lufta dhe kujtesa e dobët e zotit M., i cili atëbotë ishte ende gjallë.
Mund të gjendet megjithatë njëfarë skice apo ideje, nëse ndokush në të ardhmen do të donte ta ringrinte. Në të duhej të ishte gjithçka. Sepse përderisa lindjet hyjnore ndodhin gjithnjë dhe kudo, përderisa kanë të bëjnë deri me gjërat më të vogla, me çdo ndodhi- befas bëhet e qartë se nuk është momenti i lindjes së Zotit që i duhet dhënë botës, por e kundërta- gjithë bota duhet t’i paraqitet lindjes, bota të sillet në dyert e grazhdit dhe në të të futet me radhë gjithçka – çdo send, çdo gjë e imët, çdo njeri duhet të paraqitet para portretit të Fëmijës dhe të thotë: ja ky është, Jan apo Marisha, Pavell apo Thomas, njihuni. Po kështu edhe çdo kafshë, nga insekti deri tek elefantët dhe xhirafat ata duhen futur në grazhd si në arkën mitologjike. Ndërsa në fund fare duhet tërhequr këtu gjithçka që ekziston në botë, pavarësisht në është e mirë, apo e keqe- e vetmja arsye le të jetë vetë fakti i ekzistencës- do të thotë luftërat dhe nxjerrja e qymyrit, ndeshjet e futbollit dhe përmbytjet, bankat dhe stacionet e trenave, zgjedhjet demokratike, inflacioni, dhuna në familje, demonstratat e 1 majit, haute couture, pushimet me kuaj, koleksionimi i makinave të vjetra, psikoanaliza dhe fizika bërthamore, letërsia dhe artet moderne- gjithçka i duhet treguar grazhdit dhe duhet besuar se rregulli që të lë pa gojë i shkrin të gjitha në një tablo të vetme, i lidh në një mekanizëm të vetëm , i ledhaton në një lëvizje të përsëritshme, e cila do të mbërthejë përgjithmonë të gjithën me gjithçkanë.
Në fund do të shtoja vetëm këtë që kjo Kovalska vdiq dy vjet pas katastrofës. Sipas zotit M. nga kanceri. Ai vetë kishte humbur punën e mirë në grazhd dhe çprej atëherë i shtonte ndonjë gjë pensionit duke bërë një punë të çuditshme: trembte fëmijët në të ashtuquajturën dhomën e tmerrit në një lunapark, i cili kushedi për ç’arsye kishte gjetur stacionin dimëror në Bardo. Veshur me një pelerinë të zezë, fytyrën lyer me bojë të bardhë, dilte nga përtej perdeve dhe tringëllinte një zinxhir. Duke qenë se në guida që ndryshojnë me vështirësi dhe ngadalë, turistëve u rekomandohej gjithnjë Grazhdi i Bardo-s, vizitorët të zhgënjyer disi ngaqë u kishin besuar guidave, përfundonin në këtë lunapark. Vështirë të thuhet sa frikë ngjallnin figurat e përçudnuara të ndriçuara nga llampa e kuqe apo që dilnin papritur nga kthinat. E rëndësishme është që më pas, kur dilnin në dritë, i hidhnin të gjitha pas, gjithë luginën e thellë, gjithë atë lunapark të çuditshëm dhe premtimet e pambajtura të guidave, për të vazhduar rrugën drejt qëllimeve të tyre të padeshifrueshme.
Përktheu: Astrit Beqiri
Tregimi i mësipërm me titull Grazhdi në Bardo, është nxjerrë nga vëllimi me tregime Sonatë për shumë tamburë, botuar nga IDK në vitin 2019.
