Në një epokë kur vendet arabe po investojnë fuqishëm në shkencë dhe teknologji, veçanërisht nën iniciativa si “Vision 2030” e Arabisë Saudite, çmimi Nobel i Yaghi-t shihet si një triumf personal dhe një përparim simbolik për ambicien shkencore në gjithë Lindjen e Mesme.
Tirane| 8 tetor 2025
Çmimi Nobel në Kimi për vitin 2025 iu dha përbashkët Susumu Kitagawa-s nga Universiteti i Kiotos, Richard Robson-it nga Universiteti i Melburnit dhe Omar M. Yaghi-t nga Universiteti i Kalifornisë, Berkeley, për punën e tyre pioniere në strukturat metalo-organike (MOF) struktura molekulare me hapësira të mëdha të brendshme që kanë revolucionarizuar kiminë e materialeve.
Akademia Mbretërore Suedeze e Shkencave i vlerësoi tre shkencëtarët për “krijimin e ndërtuesve molekularë me hapësira të mëdha përmes të cilave mund të qarkullojnë gazra dhe substanca të tjera kimike.” Këto arkitektura poroze kanë hapur horizonte të reja në kimi dhe shkencën e materialeve, me aplikime që variojnë nga mbledhja e ujit nga ajri i shkretëtirës deri te kapja e dioksidit të karbonit, ruajtja e gazrave toksikë dhe nxitja e reaksioneve kimike.
Një moment historik për shkencën saudite
Ndër tre fituesit, Profesori Omar M. Yaghi, i lindur në Aman të Jordanisë në vitin 1965 dhe me origjinë saudite, spikat si shkencëtari i parë arab pas disa dekadash që fiton Çmimin Nobel në Kimi. Ky vlerësim shënon një gur kilometrik për kontributin e botës arabe dhe myslimane në inovacionin shkencor modern.
Aktualisht profesor në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley, Yaghi është prej kohësh i konsideruar si një nga kimistët më me ndikim të brezit të tij. Kërkimi i tij pioniere themeloi fushën e kimizës rrjetëzuese (reticular chemistry), e cila konsiston në lidhjen e blloqeve molekulare në struktura të parashikueshme dhe të personalizueshme. Puna e tij e hershme në vitet ’90 hodhi themelet për MOF-et dhe më vonë për COF-et (Covalent Organic Frameworks) inovacione që kanë ndikuar thellësisht në teknologjitë e energjisë së pastër, qëndrueshmërinë mjedisore dhe projektimin molekular.
Në një periudhë kur vendet arabe po investojnë fuqishëm në shkencë dhe teknologji veçanërisht nën nismat si “Vision 2030” e Arabisë Saudite çmimi Nobel i Yaghi-t shihet jo vetëm si triumf personal, por edhe si përparim simbolik për ambicien shkencore në Lindjen e Mesme. Kërkimet e tij për mbledhjen e ujit nga ajri i thatë kanë tërhequr vëmendje të veçantë në rajonin e Gjirit, ku mbartin potencial për ndikim transformues mjedisor.
Shkenca pas çmimit
Bashkëpunimi dhe zbulimet paralele të laureatëve datojnë që nga viti 1989, kur Richard Robson eksperimentoi për herë të parë me kombinimin e joneve pozitive të bakrit me molekula organike me katër “krahë”, duke formuar struktura kristalore të mbushura me mijëra zgavra. Ndërsa format e para ishin të paqëndrueshme, Susumu Kitagawa dhe Omar Yaghi arritën pavarësisht nga njëri-tjetri midis viteve 1992 dhe 2003 ta përmirësonin dhe stabilizonin procesin, duke provuar se gazrat mund të kalonin përmes këtyre strukturave dhe se ato mund të projektoheshin për funksione specifike kimike.
Sot, MOF-et janë ndër materialet më të gjithanshme në kimi. Poroziteti i tyre i rregullueshëm u lejon shkencëtarëve të krijojnë “sfungjerë molekularë” që kapin molekula të caktuara, duke ofruar zgjidhje potenciale për disa nga sfidat më të mëdha të njerëzimit, përfshirë zbutjen e ndryshimeve klimatike, kontrollin e ndotjes dhe sigurimin e qëndrueshëm të ujit.
Ura midis shkencës, gjeografisë dhe njerëzimit
Komiteti Nobel theksoi se puna e Kitagawa-s, Robson-it dhe Yaghi-t mishëron “arkitekturë molekulare me dhoma për kiminë” një shprehje poetike për mënyrën se si struktura përcakton funksionin në shkallë mikroskopike. Por ndikimet janë globale: zbulimet e tyre kanë hedhur themelet për teknologji që mund të bëjnë ujin dhe ajrin e pastër më të aksesueshëm në mbarë botën.
Vlerësimi i Omar Yaghi-t shkon përtej komunitetit shkencor, pasi thekson integrimin në rritje të ekselencës shkencore arabe në ekosistemin global të inovacionit, duke ndërlidhur traditat intelektuale të botës arabe me kërkimin më të avancuar të universiteteve perëndimore.
Çmimi Nobel në Kimi 2025, pra, nderon jo vetëm një zbulim shkencor madhor, por edhe frymën e bashkëpunimit ndërkombëtar që e udhëheq shkencën moderne. Nga Kioto në Melburn dhe Berkeley dhe me rrënjë të thella në botën arabe arritjet e laureatëve na kujtojnë se shkenca mbetet një gjuhë universale, që kapërcen kufijtë, ideologjitë dhe madje edhe shkretëtirat.
