Albert Rakipi
Në vitin 1919, “Vatra”, një shoqatë pan-shqiptare që funksiononte si një lloj qeverie shqiptare në hije në Shtetet e Bashkuara, i bëri një kërkesë të paprecedentë Sekretarit të Shtetit, Robert Lansing: Shqipëria të bëhej një protektorat amerikan. Vetëm tre muaj më vonë, në Konferencën e Paqes në Paris, Presidenti Woodrow Wilson hodhi poshtë Traktatin e Fshehtë të Londrës, i cili do të fshinte në mënyrë efektive Shqipërinë nga harta si shtet i pavarur. Më pas, në vjeshtën e vitit 1946, Shqipëria i dha një ultimatum SHBA-ve për të tërhequr misionin e saj diplomatik, duke i detyruar anëtarët e tij të largoheshin nën mbrojtjen e anijeve luftarake amerikane. Për 50 vitet e ardhshme, regjimi komunist e etiketoi SHBA-në si armikun më të madh dhe më të rrezikshëm të Shqipërisë. Megjithatë, përmes gjithë kësaj periudhe, dy breza shqiptarësh ruajtën shpresën se një ditë “amerikanët do të vinin për të çliruar vendin nga komunizmi”. Në vitin 1991, Shqipëria dhe Shtetet e Bashkuara rivendosën marrëdhëniet diplomatike dhe sot Shqipëria është ndoshta vendi më pro-amerikan në botë, si dhe i vetmi vend aspirant për anëtarësim në BE me mbështetje pothuajse unanime për këtë proces.
Gjatë gjithë historisë moderne shqiptare, marrëdhëniet me SHBA-të kanë qenë ose ekskluzive dhe të privilegjuara, ose tërësisht të mungueshme. Për të kuptuar dhe shpjeguar marrëdhëniet bashkëkohore shqiptaro-amerikane, është e domosdoshme të dekonstruktohen mitet dhe të shpjegohen paradokset, si një domosdoshmëri për të nxitur demokratizimin e marrëdhënieve asimetrike midis një fuqie të madhe dhe një shteti të vogël, në mënyrë që këto marrëdhënie të mbrohen dhe zhvillohen në vitet që vijnë.
“MITET JANË GËNJESHTRA QË THONË TË VËRTETËN”
Më 5 qershor 2007, Presidenti George W. Bush u prit në Pragë nga dy mijë protestues që kundërshtonin planet amerikane për vendosjen e një sistemi mbrojtës me raketa në Evropë. Pesë ditë më vonë, dhjetëra mijëra njerëz u mblodhën për ta mirëpritur atë në sheshin kryesor të Tiranës, i stolisur si për një festë madhështore me portrete, flamuj shqiptarë dhe amerikanë, si dhe slogane për këtë rast. Për gjeneratat më të vjetra, kjo mund të rikthente kujtime të pritjeve të ngjashme gjatë kohës së komunizmit, kur udhëheqësit sovjetikë si Nikita Hrushovi apo kryeministri kinez Zhou Enlai vizituan Shqipërinë përkatësisht në vitet 1959 dhe 1965. Kjo ngjashmëri, së bashku me historinë e Shqipërisë të marrëdhënieve asimetrike me fuqitë e mëdha, ka çuar disa studiues të kategorizojnë marrëdhëniet Shqipëri-SHBA si marrëdhënie “klient-patron”. Ashtu si shumë shtete të vogla, gjatë njëqind viteve të fundit Shqipëria ka kërkuar aleanca të ndryshme, fillimisht me Bashkimin Sovjetik, pastaj me Kinën dhe përfundimisht me Shtetet e Bashkuara.
Megjithatë, një vëzhgim i kujdesshëm i marrëdhënieve të jashtme të Shqipërisë nuk e mbështet domosdoshmërisht këtë model, ndërsa dashuria e shqiptarëve për SHBA-në, në pamje të parë, duket irracionale. Duke hedhur një vështrim mbi njëqind vite marrëdhënie, kjo dashuri ka qenë padyshim e mbështetur në racionalitet – edhe kur po shndërrohej në mit. Siç vërejti mendimtari i lashtë Afthonios, “Mitet janë gënjeshtra që thonë të vërtetën”. Por, ku qëndron racionaliteti në dashurinë e shqiptarëve për Amerikën dhe cilat janë disa nga të vërtetat pas këtij miti? Pavarësisht asimetrisë, lidhjet e Shqipërisë me SHBA-të gjithnjë kanë rrotulluar rreth çështjeve thelbësore për shtetin dhe kombin shqiptar. Për shembull, në vitin 1919 Presidenti Wilson u bë hero kombëtar për shqiptarët kur ndërhyri për ta shpëtuar vendin nga ndarja. Marrëdhëniet me SHBA-në, në rastin e Shqipërisë, kanë përcaktuar marrëdhëniet e saj me Perëndimin. Pas Luftës së Dytë Botërore, shoqëria shqiptare u nda: shqiptarët pro-perëndimorë, të cilët ishin shumicë, kërkonin udhërrëfyes ekonomik dhe kulturor nga SHBA, ndërsa fraksionet pro-lindore u orientuan nga Bashkimi Sovjetik. Është e rëndësishme të theksohet se në atë kohë, kur vendi kishte më pak se një milion banorë, më shumë se një çerek milioni shqiptarë kishin emigruar në SHBA ose kishin familjarë atje.
Siç u përmend më herët, në historinë moderne shqiptare, marrëdhëniet me SHBA-të kanë qenë ose ekskluzive dhe të privilegjuara ose tërësisht të mungueshme. Kur kanë ekzistuar, ato kanë qenë të rrënjosura thellë në parimet e lirisë dhe demokracisë. Prandaj, në vitin 1945, SHBA refuzoi të njohë zgjedhjet e manipuluara dhe regjimin komunist të Enver Hoxhës, me pasojë që më pak se dymbëdhjetë muaj më vonë qeveria e re komuniste e Shqipërisë detyroi SHBA-në të tërhiqte misionin e saj diplomatik. Në vitin 1991, rivendosja e marrëdhënieve varej nga kërkesa amerikane për ekzistencën e një opozite demokratike në Shqipëri. Që nga viti 1992, Shqipëria përqafoi reformat demokratike dhe forcoi lidhjet me Perëndimin. Në vitin 2008, Uashingtoni mbështeti fuqishëm anëtarësimin e Shqipërisë në NATO, arritja më e madhe e Shqipërisë moderne që nga rënia e komunizmit, duke e lidhur kështu fort të tashmen dhe të ardhmen e saj me Perëndimin dhe duke e bërë Shqipërinë aleatin më të besueshëm të SHBA-ve në Ballkan.
Në shenjë mirënjohjeje, të gjitha qeveritë shqiptare gjatë tridhjetë viteve të fundit kanë mbështetur politikën e jashtme të SHBA-ve dhe madje janë përfshirë aktivisht, për shembull në Afganistan dhe duke iu bashkuar koalicionit kundër ISIS-it të udhëhequr nga SHBA. Gjatë krizës së Kosovës në vitin 1999, Amerika udhëhoqi ndërhyrjen e NATO-s dhe mbështeti shpalljen e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008. Partneriteti strategjik i Shqipërisë me SHBA-të u formalizua në vitin 2013, kur Tirana dhe Uashingtoni nënshkruan një marrëveshje partneriteti strategjik. Edhe në ndjesinë popullore, SHBA perceptohet nga shqiptarët si aleati strategjik më i rëndësishëm i vendit të tyre, një marrëdhënie që vlerësohet më shumë sesa ajo me fuqitë evropiane, përfshirë Bashkimin Evropian, me të cilin Tirana pretendon marrëdhënie strategjike.
Sipas sondazheve vjetore të kryera nga Instituti Shqiptar për Studime Ndërkombëtare, si SHBA-të ashtu edhe BE-ja gëzojnë mbështetje të fortë publike në Shqipëri, me përqindje aprovimi përkatësisht 90% dhe 91%. Ato konsiderohen si partnerët strategjikë më të rëndësishëm në marrëdhëniet ndërkombëtare të Shqipërisë.
(NUK) ËSHTË EKONOMIA, BUDALLA!
Për dekada me radhë, shqiptarët besuan se SHBA një ditë do t’i çlironin nga komunizmi. Kjo shpresë mbijetoi për 50 vjet, derisa më në fund u realizua në vitin 1991, kur Sekretari i Shtetit James Baker u prit me entuziazëm të madh në Tiranë. Që prej atëherë, Shqipëria ka ndërtuar një marrëdhënie solide me SHBA, një marrëdhënie që po kontribuon në transformimin demokratik të vendit. Megjithatë, një fushë kyçe mbetet e pazhvilluar: ekonomia.
Pavarësisht marrëveshjeve të ndryshme ekonomike, tregtia mes dy vendeve mbetet minimale, dhe investimet amerikane në Shqipëri vijojnë të jenë të pakta. Arsyet lidhen me klimën e pafavorshme për investime, dobësinë e shtetit ligjor dhe nivelet e larta të korrupsionit. Për më tepër, përmasat e vogla të tregut shqiptar e bëjnë vendin pak tërheqës për kompanitë amerikane dhe investime të tjera të huaja. Vendet perëndimore dominojnë investimet e huaja në Shqipëri. Këto përfshijnë Italinë, Zvicrën, Kanadanë, Holandën, Greqinë dhe Austrinë, ndërsa Hungaria është shfaqur si një aktor i ri në tre vitet e fundit. Brenda këtij grupi, pjesa më e madhe e investimeve vjen nga vendet anëtare të BE-së në sektorë strategjikë si bankat, energjia dhe ndërtimi, me Zvicrën që përfaqëson 16% dhe Kanadanë 12%. Turqia është gjithashtu një investitor i rëndësishëm i huaj, me 7.6%. Sa i përket tregtisë, Kina mban aktualisht vendin e tretë pas BE-së dhe Turqisë, megjithëse investimet kineze kanë qenë të paqëndrueshme.
Për më tepër, vendet e tjera të Ballkanit kanë lidhje shumë më të forta ekonomike me SHBA sesa Shqipëria. Në vitin 2023, investimet amerikane arritën një shifër modeste prej 32 milionë eurosh, vetëm katër milionë më shumë se investimet nga Kosova. Vende si Holanda, Zvicra, Austria, Kanadaja, Turqia dhe Greqia kanë një prani më të madhe. Gjatë 20 viteve të fundit, investimet amerikane në Shqipëri kanë qenë 232 milionë dollarë, ndërsa në Serbi për të njëjtën periudhë kanë qenë 4 miliardë dollarë. Nga ana tjetër, tregtia dhe investimet ekonomike nga BE janë dukshëm më të mëdha, duke konfirmuar se BE është aleati strategjik i Shqipërisë në aspektin ekonomik. Vetëm në vitin 2022, vëllimi i tregtisë mes Shqipërisë dhe BE-së ishte 7.1 miliardë euro, ndërsa investimet arritën në 382 milionë euro. Që nga viti 2020, përmes Planit Evropian të Investimeve, BE ka mobilizuar tashmë 1.4 miliardë euro investime, nga të cilat 470 milionë janë grante.
KTHIM NË TË ARDHMEN
Më shumë se 30 vjet pas rivendosjes së lidhjeve, marrëdhëniet Shqipëri–SHBA janë në tranzicion. Çfarë e pret të ardhmen në një kohë kur politika e jashtme po bëhet gjithnjë e më shumë transaksionale, duke ngritur shqetësime se një partneritet strategjik mund të shndërrohet në marrëdhënie “klient–patron”? Një shekull më parë, liderët shqiptarë lobonin në Uashington për pavarësinë dhe ekzistencën e Shqipërisë si shtet sovran. Në prill të vitit 1939, vetëm 48 orë përpara se Italia fashiste të pushtonte Shqipërinë, Mbreti Zog thirri me lot në sy ambasadorin amerikan për një audiencë të jashtëzakonshme, duke kërkuar ndihmë dhe duke thënë: “vetëm SHBA mund ta shpëtojë Shqipërinë dhe pavarësinë e saj.” Kundrejt këtij trashëgimie historike dhe në kontrast të fortë me mënyrën se si fuqi demokratike si Gjermania apo Norvegjia fitojnë ndikim në Uashington, liderët shqiptarë të sotëm, të kapur në një luftë ekstreme për pushtet, përpiqen të blejnë mbështetje në Uashington për të fituar avantazh ndaj kundërshtarëve politikë në vend.
Si do të zhvillohet ky partneritet strategjik? A do të vazhdojë Shqipëria të thotë “po” për çdo kërkesë të SHBA-së, siç bëri kur pranoi MEK-un, një grup të mëparshëm terrorist, dhe refugjatët afganë që iknin nga regjimi taleban? A do të vijojë Shqipëria të favorizojë SHBA-në mbi Evropën Perëndimore, siç bëri në 2003 kur zgjodhi aleancën me “Evropën e Re” përballë “Evropës së Vjetër”? Për më tepër, si do të ndikojë kjo në ambiciet evropiane të Shqipërisë, kur vetë SHBA mbështet anëtarësimin e saj në BE? Gatishmëria për të rënë dakord për çdo kërkesë rrezikon ta shndërrojë këtë marrëdhënie në një raport klienteliste, duke e vështirësuar ruajtjen e një partneriteti strategjik.
Përveçse “engjëlli mbrojtës” i pavarësisë dhe shtetësisë shqiptare, SHBA ka ditur që nga zgjedhjet e manipuluara të vitit 1945 se vetëm një Shqipëri demokratike mund të jetë partnere me SHBA-në dhe Perëndimin. Për më tepër, vetëm një Shqipëri demokratike mund të anëtarësohet në BE. Rrëshqitja drejt autokracisë dhe dështimi për të ndërtuar një shtet funksional demokratik minojnë partneritetin strategjik. Marrëdhëniet ekonomike të Shqipërisë me SHBA shkëlqyen para 75 vjetësh, por sot duhen konsideruar të dobëta. Arsyet qëndrojnë në faktin se ekonomia e tregut në Shqipëri nuk funksionon siç duhet, pasi sundimi i ligjit nuk zbatohet në mënyrë të rreptë.
Së fundi, me një kulturë të varësisë totale, Shqipëria sillet sikur të ishte një protektorat apo sikur sapo të kishte dalë nga një regjim kolonial. Çdo grup apo individ me një ankesë – studentë, sindikata, të burgosur, grupet LGBT, minoritete, gazetarë, organizata grash, veteranë, parti politike dhe liderët e tyre, kryebashkiaku, kryetari i gjykatës, kryetari i opozitës – madje edhe kryetari i parlamentit dhe presidenti – i dërgojnë letra ankimimi ose sqarimi komunitetit ndërkombëtar. Kjo nis me ambasadorin amerikan, i cili qëndron në qendër të vëmendjes mediatike sikur të ishte guvernatori i vendit.
Një pikë potenciale kthese në marrëdhëniet SHBA–Shqipëri mund të vijë me administratën e re amerikane. Është e vështirë të besohet se Presidenti Trump do t’i kushtojë vëmendje të madhe Ballkanit Perëndimor, duke pasur parasysh shqetësimet më të ngutshme si agresioni rus ndaj Ukrainës dhe kriza në përkeqësim në Lindjen e Mesme. Megjithatë, nga pikëpamja gjeopolitike, Ballkani mbetet i rëndësishëm për shkak të politikave përfaqësuese të Rusisë në konfrontimin me SHBA-në dhe Perëndimin. Si i tillë, nuk përjashtohet që administrata Trump të ndërmjetësojë një zgjidhje për konfliktin e ngrirë mes Serbisë dhe Kosovës, duke neutralizuar burimin kryesor të tensioneve në rajon dhe politikat përfaqësuese të Rusisë. Në vitin 2020, Trump u përfshi personalisht në një marrëveshje mes Serbisë dhe Kosovës, ndërsa në katër vitet e fundit, Uashingtoni dhe BE kanë inkurajuar dialogun mes Beogradit dhe Prishtinës për çështje të targa të makinave dhe çështje të tjera periferike, me shpresën se një qasje “nga poshtë-lart” do t’i jepte fund konfliktit të ngrirë mes dy shteteve. Nuk përjashtohet që, me një qasje “nga lart-poshtë”, tipike për stilin e Trumpit, dy shtetet të ecin drejt njohjes së ndërsjellë si dy shtete të pavarura gjatë mandatit të tij të dytë.
Priten gjithashtu ndryshime në marrëdhëniet ndërbrenda shteteve. Në vitet e fundit, është vërejtur një prirje në rritje drejt një qasjeje më transaksionale në politikën e jashtme të SHBA-së. Uashingtoni dhe Perëndimi në përgjithësi, kanë mbyllur sytë përballë regjimeve gjithnjë e më autokratike në Ballkanin Perëndimor, përfshirë Shqipërinë. Edhe pse kjo prirje mund të forcohet, është i nevojshëm një reflektim dhe një rol më neutral i Uashingtonit në politikën e brendshme shqiptare.
Pas Luftës së Ftohtë, Shqipëria arriti të krijonte një marrëdhënie të privilegjuar dhe ekskluzive me Shtetet e Bashkuara, kryesisht për shkak të rolit të saj të pakrahasueshëm në një rajon ballkanik të paqëndrueshëm. Fatkeqësisht, gjatë dhjetë viteve të fundit, ky rol është zbehur gradualisht. Prandaj, e ardhmja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Shtetet e Bashkuara do të varet nga aftësia e Shqipërisë për të rifituar rolin kyç që dikur kishte në Ballkan, në një kohë kur Serbia pothuajse ka rivendosur marrëdhëniet e saj me SHBA-në dhe Perëndimin.
Përkthimi i plotë në shqip i tekstit të dhënë është si më poshtë, duke i qëndruar besnik origjinalit:
REKOMANDIME
Shqipëria është një vend kyç, së bashku me Serbinë, për stabilitetin dhe sigurinë e Ballkanit Perëndimor. E rrethuar nga vende anëtare të BE-së, rajoni ndikon drejtpërdrejt në mjedisin e sigurisë evropiane dhe euroatlantike. Që nga përfundimi i Luftës së Ftohtë, ndërhyrja e SHBA-së ka qenë thelbësore në përfundimin e konflikteve të dhunshme në Ballkan. Tani, tre dekada më pas, vetëm angazhimi i vazhdueshëm i SHBA-së dhe BE-së mund të zgjidhë konfliktin e ngrirë mes shqiptarëve dhe serbëve përmes njohjes reciproke të Kosovës dhe Serbisë si shtete sovrane.
Rrëshqitja demokratike, prirjet autoritare dhe kultura e mbetur totalitare mes liderëve aktualë politikë të Shqipërisë mund ta çojnë vendin drejt një sistemi njëpartiak, duke dëmtuar marrëdhëniet me SHBA-në. Duke pasur parasysh marrëdhënien e veçantë që Shqipëria ka me SHBA-në dhe BE-në, të dyja palët janë në pozicionin më të mirë për të parandaluar ngritjen e një “stabilokracie” dhe rrëshqitjen drejt sundimit të një partie të vetme.
Qasjet dhe interesat transaksionale afatshkurtra mund të forcojnë stabilokracitë në Ballkanin Perëndimor dhe nuk do të nxisin qeverisje demokratike, të përgjegjshme dhe të pakorruptuar. Brezi i ri i liderëve politikë shqiptarë — ata që do të pasojnë ata që kanë dominuar skenën politike për tri dekada, qoftë në pushtet apo në opozitë — duhet të shkëputen nga varësia ndaj komunitetit ndërkombëtar. Ata duhet të ofrojnë ide të reja për të ruajtur mbështetjen e SHBA-së dhe BE-së, duke i dhënë fund praktikës së blerjes së ndikimit për përfitime personale politike në Uashington apo Bruksel.
Në nivel diplomatik, të dërguarit e SHBA-së dhe BE-së mund të ndihmojnë në forcimin e demokracisë shqiptare duke mos vepruar si, ose duke mos u perceptuar si, sundimtarë të jashtëm të vendit.
__________________________
Eseja “Nga armik i betuar në partner strategjik: Marrëdhëniet shqiptaro-amerikane në tranzicion” nga Albert Rakipi është pjesë e librit: “The Unites States and the Future of Europe”, botuar nga Springer,Maj 2025.
Albert Rakipi është Kryetar i Institutit Shqiptar për Studime Ndërkombëtare (AIIS), një institut kërkimor me seli në Tiranë, Shqipëri. Ai ka dokktoruar në Marrëdhënie Ndërkombëtare ne Universitetin Bilkent.Eshtë përfaqësues i AIIS në Kolegjin Evropian për Siguri dhe Mbrojtje të Bashkimit Europian (ESDC), Albert Rakipi ka luajtur një rol kyç në vendsojen e e Kampusit të Kolegjit të Evropës në Tiranë gjatë viteve 2022–2024, përmes një propozimi të veçantë dhe një avokimi të përkushtuar. Ai është themelues dhe redaktor i Tirana Observatory, revistës shqiptare të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe politikës së jashtme. Ai është gjithashtu bashkëthemelues dhe bashkëredaktor i Tirana Times, një gazetë javore në gjuhën angleze që botohet në Tiranë prej vitit 2005. Librat e tij më të fundit përfshijnë:
“The Perils of Change– Albanian Foreign Policy in Tranzition”
“Albania–Turkey Relations- Continuity and Change”,
“Albania and Kosovo – Is Unification the cammon Future?”
